Фразеалагізмы. Роля фразеалагізмаў у маўленні. Урок беларускай мовы ў 5-м класе

Тэма вывучаецца ў канцы IV чвэрці ў раздзеле “Лексіка і фразеалогія”.

Аксана КАРПОВІЧ,
настаўнік беларускай мовы і літаратуры
ДУА “Поразаўская сярэдняя школа”
Свіслацкага раёна,
Гродзенская вобласць

Мэты:

– паглыбіць і сістэматызаваць веды вучняў па раздзеле “Фразеалогія”;
– удасканальваць уменні знаходзіць фразеалагізмы, адзначаць падабенства і адрозненне фразеалагізмаў ад слоў і словазлучэнняў, тлумачыць значэнні фразеалагізмаў;
– вучыцца падбіраць сінонімы, антонімы, беларускія адпаведнікі да рускіх фразеалагізмаў;
– ужываць фразеалагічныя выразы ў вусным і пісьмовым маўленні;
– садзейнічаць узбагачэнню слоўнікавага запасу, развіццю пазнавальнай актыўнасці і інтэлектуальных здольнасцей вучняў, навыкаў самакантролю, самаацэнкі, узаемакантролю;
– спрыяць выхаванню любові і цікавасці да моўнага багацця беларускага народа.

Тып урока: вывучэнне новага матэрыялу.

Эпіграф: “Фразеалагізмы – самародкі, самацветы роднай мовы, залацінкі народнай мудрасці” (І.Я.Лепешаў).

Ход урока

І Арганізацыйны этап

Задача: арганізаваць і падрыхтаваць вучняў да працы, стварыць атмасферу супрацоўніцтва.

Настаўнік: Добры дзень, дзеці! І няхай ён сапраўды будзе добрым, цікавым, радасным, насычаным пазітывам і новымі адкрыццямі.

Стварэнне праблемнай сітуацыі.

Настаўнік: У кнізе К.І.Чукоўскага “Ад двух да пяці” ёсць такія назіранні: “Калі хлопчык пачуў, што іх госця, бабуля, “сабаку з’ела” ў нейкіх справах, ён схаваў ад яе сваё любімае шчаня”.

– Як вы думаеце, хлопчык спалохаўся дарэмна?

Настаўнік: Устойлівы выраз “сабаку з’есці ў чымсьці, на чымсьці” азначае “мець багаты вопыт, навыкі, веды ў чым-небудзь”. Спадзяюся, што сённяшні занятак будзе цікавым, займальным і карысным, а ваша старанная праца, кемлівасць і ўважлівасць дапамогуць кожнаму з вас у канцы занятку смела сказаць: “Я сабаку з’еў на тэме “Фразеалагізмы”.

II Арыентацыйна-матывацыйны этап. Паведамленне тэмы. Вызначэнне задач

Задача: актуалізаваць апорныя веды і ўменні вучняў, сфарміраваць пазнавальныя матывы, стварыць умовы для самавызначэння вучняў на дзейнасць.

Зварот да эпіграфа.

Настаўнік: Звярніце ўвагу на эпіграф да нашага занятку. Гэтыя словы належаць Івану Якаўлевічу Лепешаву, вучонаму-лінгвісту, даследчыку беларускай фразеалогіі, складальніку фразеалагічных слоўнікаў, майму выкладчыку і проста добраму чалавеку.

– Як вы разумееце значэнне гэтых слоў?

Самародак – рознай велічыні кавалкі металу (звычайна каштоўнага), якія сустракаюцца ў прыродзе ў хімічна чыстым выглядзе. 

Самацвет – каштоўны або штучны камень з чыстым тонам афарбоўкі ці бясколерны, празрысты, з яркім бляскам. 

Залацінка – разм. крупінка золата, залатая пылінка.

Настаўнік: Значыць, фразеалагізмы – вялікая каштоўнасць роднай мовы. Ці так гэта? Якую ж ролю адыгрываюць фразеалагізмы ў маўленні. Ці так ужо патрэбна іх ведаць ?

ІІІ Аперацыйна-пазнавальны этап

Задача: арганізаваць мэтанакіраваную пазнавальную дзейнасць вучняў па тэме.

Настаўнік: Прачытайце прапанаваныя выразы і знайдзіце ў кожным радку лішняе.

– Злосць бярэ, смех бярэ, рукой бярэ, страх бярэ.
– Даць есці, даць жару, даць бой, даць волю.
– Задзіраць нос, пайсці на свой хлеб, сядзець на шыі, пайсці ў кіно.

Настаўнік: Што такое фразеалагізм? (Устойлівае спалучэнне слоў, якое ўжываецца як гатовая моўная адзінка з непадзельным, цэласным значэннем.)

Настаўнік: Што такое фразеалогія? (Раздзел навукі пра мову, які вывучае і апісвае фразеалагізмы, іх паходжанне, значэнне і класіфікацыю.)

Настаўнік: Чым фразеалагізмы адрозніваюцца ад свабоднага словазлучэння? (Фразеалагізм, як і слова, не ствараецца кожны раз у час размовы ці пісьма, а выкарыстоўваецца ў гатовым выглядзе як трапныя, вобразныя сродкі выказвання думак і пачуццяў.)

Настаўнік: Знешне фразеалагізмы падобныя да такіх сінтаксічных адзінак, як словазлучэнне (лёгкі хлеб, падаць голас), спалучэнне слоў(і смех, і грэх), сказ (ліха яго ведае, як скрозь зямлю праваліўся), аднак істотна ад іх адрозніваюцца.

Настаўнік: Што агульнага паміж словам і фразеалагізмам? (Запаўненне табліцы, змешчанай на дошцы).

Творчае заданне

Настаўнік: Складзіце сказы, каб словазлучэнні ў адным выпадку ўжываліся як свабодныя словазлучэнні, а ў другім – як фразеалагізмы.

Намыліць шыю (выгаварыць з дакорам) – Калі стораж зрабіў памылку, яму добра намылілі шыю, не далі нават апраўдацца.

Паставіць на ногі (вырасціць, давесці да самастойнасці) – Мне б толькі старэйшага паставіць на ногі, а там лягчэй будзе.

Прыкусіць язык (раптоўна замоўкнуць) – Добра, што я своечасова прыкусіў язык і не назваў свайго ім.

Настаўнік: На працягу двух тыдняў вы выконвалі заданні вэб-квеста “У свеце фразеалагізмаў” (https://belmova-5.blogspot.com; вучні працавалі ў групах “Тэарэтыкі”, “Даследчыкі”, “Аналітыкі” і “Мастакі”).

Групы прадстаўляюць вынікі сваёй працы (https://belmova-5.blogspot.com).

Настаўнік: На сённяшнім занятку мы пашырым веды пра фразеалагізмы.

Заданне “Фразеалагізмы як члены сказа”

Знайдзіце фразеалагізмы і падкрэсліце іх як члены сказа.

Нечаканае пытанне збіла яго з панталыку (выказнік). Уцякалі тады што было сілы (акалічнасць). Дзень зімой з заечы хвост (выказнік). Было вялікае жаданне даць дзёру (азначэнне). У спрэчцы ўсе стараліся абыходзіць вострыя вуглы (дапаўненне). Вярнуліся ўчора ў свіныя галасы (акалічнасць). Гэтая гульня ў хованкі (дзейнік) ўжо зацягнулася.

Гульня “Канструктар” (даецца тлумачэнне слова)

Канструктар – гэта спецыяліст, які займаецца праектаваннем рознага віду тэхнікі ці канструкцый. Іншая назва – інжынер-канструктар. У Беларусі рыхтуюць спецыялістаў у Мінскім БНТУ(звярнуцца да сайта БНТУ https://bntu.by/faculties/msf/specialties).

Аднавіце “рассыпаныя” фразеалагізмы. Назоўнікі, што змешчаны ў правым слупку, злучыце стрэлкамі з прыметнікамі з левага слупка.

Белая                    каша

бярозавая            язык

барані                  вока

доўгі                     рог

чортава                варона

малочныя            вуліца

леташні                рэкі

зялёная                снег

Фізкультхвілінка

Кожную раніцу я выцягваюся ва ўвесь рост з думкаю: “Я чалавек”. Заўсёды гатовы працягнуць руку дапамогі, лёгка нахіліцца да малога ці слабога, павярнуцца да тых, хто адстаў, дацягнуцца да мары, пераступіць цераз стомленасць, глыбока ўздыхнуць і ўсміхнуцца таму, што збудзецца. Я памятаю, што я – чалавек!

Заданне “Эрудыты”

Аднавіце фразеалагізмы, уставіўшы патрэбныя па сэнсе словы.

Куды вочы…(глядзяць);
як дзве кроплі…(вады);
ні жывы…(ні мёртвы);
хоць кол…(на галаве чашы);
кату …(па пяту);
з вялікага грому…(малы дождж);
за нос …(вадзіць);
надзьмуўся як …(мыш на крупы);
за дзедам…(шведам);
мядзведзь …(на вуха наступіў);
кусаць сабе …(локці).

Праца з тэкстам

Прачытайце прапанаваны тэкст. Устаўце прапушчаныя літары. Растлумачце свой выбар.

Звычайна на ўроках Віця Сініцын лічыў варон або кляваў носам. Але ў гэты дзень ён прыбе_ у родную школу ні свет ні зара. Хлопчыку было вельмі сорамна перад с_брамі за дрэн_ыя адзнакі ў сваім дзённіку, і ён вырашыў выправіць іх.
Каля дошкі Віця доўга збіраўся (з, с) думкамі, але потым а_казаў дамашняе заданне так, што камар носа не па_точыць.

Атрымаўшы д_ўгачаканую дз_сятку, хлопчык быў на сёмым небе ад шчасця.

1. Знайдзіце ў тэксце фразеалагізмы, растлумачце значэнне.

2. З якой мэтай яны выкарыстаны? (Выкарыстанне фразеалагізмаў узбагачае і ўпрыгожвае маўленне, надае яму выразнасць, вобразнасць, маляўнічасць, непаўторнасць. Калі чалавек умее выкарыстоўваць фразеалагізмы ў маўленні, гэта гаворыць пра яго адукаванасць, глыбокае веданне мовы. У фразеалогіі ярчэй усяго выяўляецца багацце, сіла і прыгажосць мовы).

Жарт з жыцця (на слайдзе)

– А чаму ж мы не ўзялі з сабой касу? – спытала малая Верачка, калі машына спынілася.
– А навошта нам каса ў лесе? Мы ж за грыбамі прыехалі! – здзівіўся тата.
– Я чула, як ты ўчора казаў бабулі, што грыбоў сёлета хоць касой касі!

Настаўнік: Чаму дзяўчынка задала такое пытанне? (Непаразуменне выйшла па прычыне ўжывання фразеалагізма “хоць касой касі”, значэнне якога дзяўчынка не ведала.)

Настаўнік: Дзе ў тэксце схавалася граматычная памылка? (Форма “за грыбамі” ўжыта няправільна. Правільна гаварыць “у грыбы”.)

Настаўнік: Якія правілы павінны выконваць людзі, калі ідуць у грыбы? (Не парушаць цішыню ў лесе. Асцярожна зрэзваць грыб, а не зрываць, каб не разбурыць грыбніцу. Не браць грыб, калі не ведаеш, што за ён. Не чапаць атрутныя грыбы. Пакінуць іх для жывёл.)

Вывад: фразеалагізмы ажыўляюць маўленне, робяць яго выразным, вобразным, каларытным. Побач з іншымі сродкамі стварэння выразнасці(метафарамі, эпітэтамі, параўнаннямі) фразеалагізмы з’яўляюцца сродкам характарыстыкі герояў, стварэння яркіх малюнкаў рэчаіснасці.

Заданне “Растлумач”

Запішыце, якіх людзей характарызуюць наступныя фразеалагізмы.

Жаба на языку не спячэцца – балбатлівы;
з ветру вяроўкі ўе – сцвярджае што-небудзь без усялякіх падстаў, выдумшчык, пляткар;
з мухамі ў носе – упарты, капрызны;
вецер гуляе ў галаве – несур’ёзны.

Настаўнік: Фразеалагізмы могуць уступаць паміж сабой у сінанімічныя і антанімічныя адносіны. Фразеалагізмы-сінонімы адрозніваюцца адценнямі значэння, стылістычнай афарбоўкай. Фразеалагізмы-антонімы абазначаюць супрацьлеглыя паняцці.

Некаторыя фразеалагізмы могуць уступаць у аманімічныя адносіны са свабоднымі словазлучэннямі (гучаць аднолькава, але абазначаюць рознае): заткнуць за пояс (сякеру, рукавіцы, шапку) і заткнуць за пояс – перасягнуць, перавысіць у чым-небудзь. (Гаварыў гладка, любога за пояс заткне).

Праца ў групах

1-я група

Падбярыце сінонім:

1) павесіць галаву– засумаваць;
2) біць лынды– гультаяваць;
3) кроў з малаком – прыгожы, дужы;
4) пад бокам– блізка;
5) хоць гаць гаці– многа;
6) у свіныя галасы– позна;
7) лахі пад пахі– хутка.

2-я група

Падбярыце з матэрыялу для даведак антонімы да прыведзеных фразеалагізмаў:

Ні свет ні зара –
блізкі свет –
у вочы –
пустая галава –
гарыць у руках –
з вуха на вуха –
пайсці на свой хлеб –
трымаць язык за зубамі –

Для даведак: у свіныя галасы, за вочы, сядзець на шыі, пад бокам, светлая галава, як мокрае гарыць, на ўвесь свет, малоць языком.

3-я група (вучні, якія займаюцца на IV–V узроўнях)

Ці можна перакласці фразеалагізмы на беларускую мову? (Нельга. Можна знайсці фразеалагізмы – адпаведнікі ў рускай мове.)

Падбярыце да фразеалагізмаў левага слупка іх адпаведнікі з рускай мовы ў правым слупку:

Рубрыка “У гасцях у слова”

Фразеалагізм даць гарбуза звязаны з народнай беларускай традыцыяй. Падчас сватання жаніху альбо сватам жаніха маглі даць гарбуз як сімвал (знак) адмовы ад шлюбу. Растлумачце, чаму менавіта гарбуз, а не яблык, агурок, груша абраны як сімвал (знак) адмовы.

Выступленне падрыхтаванага вучня (апераджальнае заданне).

На думку некаторых даследчыкаў, выраз “даць гарбуза” запазычаны беларускай мовай з украінскай. Ёсць меркаванне, што негатыўнае ўспрыманне гарбуза звязана з тым, што расліна ў спелым выглядзе мае ўнутры парожнюю поласць, яна часткова пустая. У некаторых мясцінах Беларусі нявесты ў знак адмовы жаніхам даюць ім пусты круг сланечніку ці нават пусты кошык. Вядома, што пустыя прадметы маюць устойлівыя адмоўныя асацыяцыі. Напрыклад, шырока распаўсюджана прыкмета, згодна з якой сустрэча з чалавекам, які нясе пустыя вёдры, прадвяшчае няўдачу, няшчасце. Пустыя вёдры атаясамліваліся не толькі з цяжкім жыццём, але і з рознымі канкрэтнымі ўяўленнямі пустаты. З пустымі прадметамі звязаны і некаторыя забароны: не дазвалялася нагой калыхаць пустую люльку дзяцей, бо дзіця можа памерці.

IV Падвядзенне вынікаў. Зварот да задач. Зварот да эпіграфа

Задача: мабілізаваць навучэнцаў на вызначэнне ступені засваення ведаў.

Ліст самакантролю

V Рэфлексія

Задача: стварыць умовы для самаацэнкі дзейнасці вучняў на занятках і ўсведамлення імі асобасных сэнсаў у вывучанай тэме.

Настаўнік: Усе вы, дзеці, вялікія малайцы. Мне было вельмі прыемна з вамі працаваць. Нездарма гавораць: лёгка таго вучыць, хто хоча ўсё ведаць. Гэта пра вас. Дзякуй вам.

Зварот да эпіграфа.

Настаўнік: Ці пацвердзілі словы І.Я.Лепешава?

Вучань: І сапраўды, фразеалагізмы – самародкі, самацветы роднай мовы, залацінкі народнай мудрасці. Існаванне трапных выразаў сведчыць пра творчасць народа, яго светапогляд, культуру. У іх адлюстравана карціна навакольнага свету, сацыяльнае і бытавое жыццё чалавека, сам чалавек з яго эмацыянальным, унутраным светам.

Вучань: Каб залацінкі гэтыя свяцілася ў пісьмовым тэксце, у вусным маўленні, іх трэба выкарыстоўваць умела і дарэчы. А для гэтага неабходна ведаць вытокі, гісторыю ўзнікнення гэтых выразаў, мець уяўленне пра жыццё пэўных фразеалагізмаў у часе і прасторы.

Спіс выкарыстанай літаратуры

1 Баханькоў, А.Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : для сярэд. Школы / А.Я.Баханькоў, І.М.Гайдукевіч, П.П.Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. – Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.

2 Гаўрош, Н.В. Фразеалагічны слоўнік / Н.В.Гаўрош, І.Я.Лепешаў, Ф.М.Янкоўскі; пад рэд.Ф.М.Янкоўскага. – Мінск : Нар. асвета, 1973. – 352 с.

3 Лепешаў, І.Я. Моўныя самацветы / І.Я.Лепешаў. – Мінск, 1985. – 74 с.

Поделиться ссылкой: