Мэты: паглыбіць веды пра лексіку беларускай мовы праз знаёмства з творамі Дануты Бічэль; развіваць лагічнае мысленне, звязнае маўленне, актыўны слоўнік; стварыць умовы для выхавання павагі да беларускага слова.
Таццяна МАРЦЭВІЧ,
настаўнік беларускай мовы і літаратуры
ДУА “Ёдкаўская сярэдняя школа”
Лідскага раёна,
Гродзенская вобласць
Творы мастацкай літаратуры ўзбагачаюць веды дзяцей. Да таго ж, чытаючы, дзеці знаёмяцца з новымі, незнаёмымі ім раней, словамі. Праца над імі пры падрыхтоўцы да алімпіяды патрабуе дадатковай увагі, бо новыя словы павінны перайсці ў актыўны слоўнік вучня. А багаты слоўнік вучня – гэта адна з умоў яго паспяховага выступлення на розных этапах алімпіяды па беларускай мове і літаратуры.
У алімпіядных занятках прапаную розныя прыёмы тлумачэння дзецям незразумелых слоў: падстаноўка слова ў кантэкст, падбор сінонімаў, адгадванне слова па лексічным значэнні, па малюнку, размеркаванне слоў па тэматычных групах, “квадрат слоў” і інш.
Мэты: паглыбіць веды пра лексіку беларускай мовы праз знаёмства з творамі Дануты Бічэль; развіваць лагічнае мысленне, звязнае маўленне, актыўны слоўнік; стварыць умовы для выхавання павагі да беларускага слова.
Абсталяванне: мультыборд, папера, ручкі.
Ход заняткаў
Уступнае слова настаўніка. У Дануты Бічэль адносіны да беларускага слова асаблівыя, бо для яе слова – гэта не толькі адзінка мовы і маўлення. Паэтка ўяўляе яго і крыніцай (“Словам чыстай крыніцаю плыць”), і зернем (“Сеяць зерні слоў на загон”), і жывой істотай (“Словы – нашы ўнукі”), і бажаством (“У цішыні слоў маліцца слову”).
У творах Дануты Бічэль вельмі многа слоў, якія ў сучасным свеце часам забываюцца. У адным вершы паэтка з сумам адзначае: “Разбіваецца слова аб прастору, як пташка”.
Ваша задача, маладое пакаленне, ведаць іх значэнне. А для гэтага неабходна шмат чытаць, цікавіцца роднай мовай, рознымі прадметамі і паняццямі, якія існуюць вакол. Паэтка “высыпае словы ў раллю”, каб потым яны “выраслі” і “жылі” ў нашых думках, сэрцах.
Сённяшнія заняткі глыбей пазнаёмяць вас з творчасцю Дануты Бічэль, з цікавымі беларускім словамі, якія, магчыма, вы яшчэ не ведалі. А калі ведалі, то няхай наша сустрэча стане добрай нагодай успомніць іх яшчэ раз.
Кожны раздзел гэтых алімпіядных заняткаў мае загаловак, які з’яўляецца радком твора Дануты Бічэль.
І. “Многім цёпла ў бацькі пад страхою…”
Пад якой “страхой” жывуць словы лубок, сырадой, ветах, прысак, брук, дзядоўнік? Якое значэнне яны маюць?
|
1. Жанчына будзіць птушак на дасвецці. |
2. Ці бульбу з … луплю, |
|
3. Ноччу чарніцы спелі. |
4. Паўночны …, |
|
5. Дождж перастаў, |
6. У мястэчку, дзе мошчаны … |
Адказ: 1 – сырадой. 2 – прысак. 3 – лубок. 4 – ветах. 5 – дзядоўнік. 6 – брук.
ІІ. “Словы ў сэнс празрысты збяру…”
Якое лексічнае значэнне маюць падкрэсленыя словы?
|
1. Словы ў сэнс празрысты збяру: |
2. Так верым |
|
3. Кажу сабе: |
4. Сялянская хата. |
|
5. Нашы вёскі пастарэлі. |
6. Так стартавалі, |
Адказ: 1. Радно – тоўстае палатно з пянькі або грубай ільняной пражы. 2. Зёлкі – лекавыя травы. 3. Браткі – травяністая расліна сямейства фіялкавых. 4. Гасцінец – вялікая бойкая дарога, звычайна абсаджаная дрэвамі; шлях, тракт. Кастрыца – адходы, якія атрымліваюцца ў выніку перацірання адзеравянелых частак сцябла пры мяцці і трапанні валакністых раслін (лёну, канапель і інш.). 5. Зыбка – калыска, падвешаная на гнуткай палцы, прымацаванай да столі. Буслянка – буслава гняздо. 6. Золак – пачатак світання.
ІІІ. “Веру словам…”
Ці праўда, што падкрэсленыя словы маюць адзначаныя лексічныя значэнні?
|
1. Бурай начы бусак |
Доўгі шост з металічным вастрыём і крукам на канцы |
|
2. З прамення сонца выткала смугу. |
Сырое надвор’е з дажджом і мокрым снегам |
|
3. Пераспела лясное рэха. |
Вылушчаныя арэхі |
|
4. Па дрогкай грэблі грукоча воз. |
Насціл з бярвення або галля для пераезду цераз балота |
|
5. Празрыста. |
Малады хлопец |
|
6. Лета з казкі хохлік украў. |
Балотная птушка |
Адказ: 1, 3, 4 (правільныя лексічныя значэнні). 2. Смуга – туман. Сырое надвор’е з дажджом і мокрым снегам – слата. 5. Маладзік – месяц у першай квадры. 6. Хохлік – у славянскім фальклоры малое чарцяня, гарэзлівы памочнік дамавіка.
ІV. “Не выпадковым словам ткаць аснову. Напружанай увагі варты пошук”
Прачытайце ўрыўкі і адшукайце словы наступных тэматычных груп: 1. Посуд. 2. Расліны. 3. Рыба. 4. Птушкі. 5. Жывёлы. 6. Святы. 7. Прафесіі. 8. Адзенне. 9. Гаспадарчыя пабудовы. 10. Кветкі. 11. Дрэвы. 12. Ягады. Растлумачце лексічнае значэнне слоў.
|
Пабягу бяссонніцу пасвіць на жоўтым лубіне. |
Дзядуля, скажы: |
Усе асеннія колеры, пахі, |
|
Ветрык з нівы |
Нібы сонейка, |
І танна |
|
Там на Вербніцу, |
З глыбінь таемных вякоў, |
Неба напіўшыся, коні |
|
Явар зацвіў |
А каня на балоце плача. |
Мы напалохалі плоткаў |
|
Як на Вялікдзень яечка, |
У тутэйшых краўчых |
Падол андарака каляны, |
|
На чысцюткім аркушы снегу |
А завітаюць госцікі здалёк, |
Падышлі да азярца, |
|
Ружай цвіў малачай. |
Будзь заўжды паўнаводнаю, |
У гумны луг перавезены – голы. |
|
Ахмялеў ад багунніку вужык. |
На шчочцы жытоў радзімка сітніку. |
У прысмаку слоў, як журавін на вуснах. |
Адказ: 1. Посуд – гладыш, кадоўбчык, збанок, вядзёрка. 2. Расліны – лубін, кроп, сітнік, малачай, каляндра, лебяда. 3. Рыба – плотка, карасік. 4. Птушкі –каня. 5. Жывёлы – тур, коні, вужык. 6. Святы – Звяставанне, Вербніца, Вялікдзень. 7. Прафесіі – краўчыха, гравёр. 8. Адзенне – шкарпэткі, бурнос, нагавіцы, андарак. 9. Гаспадарчыя пабудовы – студня, гумно. 10. Кветкі – ружа. 11. Дрэвы – вербачка, явар. 12. Ягады – дурніцы, ажыны, журавіны.
V. “Слоў, вясёлых паслоў, не стрымаў”
Якое прамое значэнне маюць падкрэсленыя словы ў вершах і ўрыўках?
|
1. – Хутка боця на плоце прысядзе – |
2. Загадак многа |
|
3. Амаль сялянская доля. |
4. Нібы сапраўднага страуса шапка! |
Адказ: 1. Сокал – хлопчык, жабка – дзяўчынка. 2. Цыганскае сонца – месяц. 3. “Поле” – месца, дзе вядуцца археалагічныя раскопкі. 4. Шапка страуса – дзьмухавец.
VІ. “Давайце гуляць у хованкі”
Прачытайце верш “Хованкі”. Назавіце птушак, якія гуляюць у гэту вясёлую гульню. Якія назвы птушак адлюстроўваюць нацыянальнае бачанне свету беларусаў? Пры неабходнасці выкарыстайце этымалагічны слоўнік.
Адказ: Назвы птушак, якія адлюстроўваюць нацыянальнае бачанне свету беларусаў: бел. ляляк – руск. козодой; бел. берасцянка – руск. зяблик; бел. бусел – руск. аист; бел. амялушка – руск свиристель; бел. драч – руск. коростель; бел. крумкач – руск. ворон, бел. пліска – руск. трясогузка і інш.
VІІ. “Нават дробнае слоўца эпоху вярстуе”
Адшукайце ў табліцы словы з трох літар, растлумачце іх значэнне і ўстаўце па сэнсе ва ўрыўкі вершаў:
Адказ: 1 – хіб. 2 – рух. 3 – гул. 4 – воз. 5 – гай. 6 – бэз. 7 – мур. 8 – лёс. 9 – дол. 10 – дах.
VІІІ. “Слоўка, як гаючая расінка”
Адгадайце, чые гэта прыметы, характарыстыкі і параўнанні? Устаўце неабходныя назоўнікі ва ўрыўкі вершаў:
|
1. Бор вушкі навастрыў. |
2. Бохан … |
|
3. …, як хлеба акраец, |
4. Толькі слоўка, як гаючая расінка, … абросіць. |
Адказ: 1 – хмаркі. 2 – зямлі. 3 – долю. 4 – вусны.
ІХ. “Неабходна пачуццё над словам”
Збярыце з літар прыметнікі, растлумачце іх значэнне і ўстаўце ва ўрыўкі вершаў:
Адказ: 1 – гняды. 2 – шызы. 3 – зублёны. 4 – крамяны.
Х. “Нашы словы”
Знайдзіце і растлумачце размоўныя словы:
|
1. Не ў пашане ў дзядоў гаршкалепы – |
2. На басэтлях гарбузоў, |
|
3. – Гізуюць мае статкі, |
4. Прыкладвалі прыпарам болькі. |
|
5. А мы ішлі па інеі. |
6. Матуля на падворку |
Адказ: 1 – гаршкалеп (ганчар). 2 – басэтля (кантрабас). 3 – гізаваць (імкліва бегаць). 4 – болька (ранка). 5 – месік (месяц). 6 – мурзаценькі (брудны).
ХІ. “Шнурую словы ў шнурочак”
Падбярыце да падкрэсленых слоў сінонімы:
|
1. Каб у стозе духмяным выспацца, |
2. Новай песняй сагрэюць дзяўчаты. |
|
3. Памчуся за вятрамі гонкімі |
4. Абсыпана буйное поле |
|
5. Ліецца песня з-пад блакіту |
6. Зямля шчырэе і смяецца, |
Адказ: 1 – духмяны – пахучы (стог); мурожныя – сенакосныя (Біскупцы). 2 – зварушлівае – чулае (слова). 3 – гонкія – хуткія, імклівыя (вятры); бальшак – шлях. 4 – буйное – вялікае (поле); званочак – спеў (жаваранка). 5 – блакіт – чыстае яснае неба; шчырэе – дае ўраджай (зямля).
ХІІ. “Кажу гэта слова на матчынай мове”
Адгадайце слова па лексічным значэнні і ўстаўце яго ў неабходны радок верша:
|
1. Вецер на сівым … летам |
1. Травяністая расліна, са сцяблоў якой атрымліваюць валакно, а з семя – алей. |
|
2. Дзе … даматканыя сохнуць на плоце, |
1. Званочкі, якімі ўпрыгожвалі конскую збрую на вяселлі. |
|
3. Вось іду па шырокай …, |
1. Вялікі камень. |
|
4. Няхай жа … гуртам |
1. Той, хто засявае зямлю насеннем. |
Адказ: 1. Папар; лён. 2. Дыван; шаластуны. 3. Шаша; цялушка; валун. 4. Сейбіты; гоні.
ХІІІ. “Хай будзе апошняе слова апошнім”
Закончыце вершаваны радок, падабраўшы неабходны малюнак:
|
1. Стаміўся перад захадам |
|
|
2. …Кругленькая бочка – |
|
|
3. Падковы коней, |
|
|
4. І льецца воблакам светлагаловым |
Адказ: 1 – дзядок. 2 – яечка. 3 – пальчаткі. 4 – жаўрук.
ХІV. “Слову роднаму служыць”
1. Што, на вашу думку, яднае ілюстрацыі, урыўкі вершаў і назву зборніка? Параўнайце вобразы галоўнай гераіні на ілюстрацыі і ў вершы. З дапамогай якіх дэталей мастакі перадаюць свае адносіны да лірычнай гераіні?
|
|
– Адкуль з такімі вачамі? |
 |
2. Адкажыце на пытанні:
|
Разгледзьце ілюстрацыю да раздзела “Краю мой Нёман” з кнігі “Загасцінец”. Ці можна сцвярджаць, што мастацкая ідэя ілюстрацыі адпавядае назве раздзела? Свой адказ абгрунтуйце. |
Разгледзьце ілюстрацыю да раздзела “Прыпек” з кнігі “Браткі”. Якімі радкамі вершаў з папярэдніх заданняў яе можна падпісаць? |
Разгледзьце ілюстрацыю да раздзела “Запалянкі”. Якія вобразы і тэмы будуць аб’ектам гэтага раздзела? |
 |
 |
 |
ХV. “Слоўка”
Растлумачце значэнне выразаў Дануты Бічэль пра беларускае слова:
|
У цішыні гадоў |
– Птушкі гэтак высока. |
|
Баляць мне маладыя нашы словы… |
Песні – дзеткі, |
Рэфлексія. “П’едэстал”
Якія словы сёння вы даведаліся ўпершыню? Запішыце іх у першы радок.
У значэнні якіх слоў вы сумняваліся? Запішыце іх у другі радок.
Якія словы вам добра знаёмы. Запішыце іх у трэці радок.
Спіс літаратуры
1 Бічэль-Загнетава, Д. Даўняе сонца / Д.Бічэль-Загнетава. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1987. – 398 с.
Предложить публикацию