Квадратны стол “Ох і залатая табакерка” для вучняў 8–11-х класаў

Таццяна МАРЦЭВІЧ,
настаўнік беларускай мовы і літаратуры
ДУА “Ёдкаўская сярэдняя школа” Лідскага раёна,
Гродзенская вобласць

Мерапрыемства да Міжнароднага дня роднай мовы ў форме квадратнага стала заклікае вучняў далучыцца да здабыткаў нацыянальнай культуры, беларускай мовы і літаратуры.

Квадратны стол – разнавіднасць віктарыны, заснаваная на свабодным выбары тых пытанняў і заданняў гульні, якія выклікаюць інтарэс у яе ўдзельнікаў або ў якіх яны найбольш дасведчаныя.

Гульня мае на мэце пашырэнне ведаў вучняў па беларускай мове, літаратуры і культуры, развівае кемлівасць, памяць, лагічнае мысленне, стварае ўмовы для выхавання цікавасці і павагі да роднай мовы, беларускай літаратуры і культуры.

Умовы гульні: перад удзельнікамі – квадратны стол з тэмамі гульні. Вучні розных класаў дзеляцца на чатыры каманды і займаюць месцы насупраць упадабанай тэмы. Пасярэдзіне стала знаходзіцца табакерка, з якой па чарзе каманды выцягваюць нумары пытанняў. Калі каманда выцягвае нумарок са сваёй тэмай, то за правільны адказ налічваецца 10 балаў. За часткова правільны адказ – 5 балаў. Калі выпадае нумарок з тэмай другой каманды, то адказ дае тая каманда, чыя тэма, але два балы аддае гульцам, якія цягнулі нумарок. За правільны адказ тады налічваецца 8 балаў. За часткова правільны адказ – 4 балы. У канцы гульні аб’яўляюцца тры каманды-пераможцы.

Форма правядзення: квадратны стол.

Абсталяванне: стол з чатырма тэмамі гульні па баках, мульціборд.

Ход гульні

Уступнае слова настаўніка. Вітаю ўсіх удзельнікаў гульні “Ох і залатая табакерка”. Верагодна, нехта з вас, дарагія сябры, спытае: “А што гэта за рэч такая – табакерка?” Паслухаем урывак аднаго твора пра гэты прадмет.

Дзед вярнуўся з табакеркай. Ён нёс яе ў правай руцэ вельмі асцярожна, нібы яна вырвецца з яго рукі і паляціць птушкай.Стары паставіў табакерку на стол урачыста. Яна была гордасцю і гонарам сям’і. Яна пераходзіла ў спадчыну яго роду з пакалення ў пакаленне. Была гэта на дзіва прыгожая сярэбраная скрыначка мастацкай ювелірнай работы… (“Сярэбраная табакерка”).

У нашай табакерцы сёння знаходзяцца такія пытанні і заданні, якія ўзбагацяць вас новымі ведамі, выпрабуюць кемлівасць па культуры, літаратуры і мове беларускага народа. Бо гэтыя каштоўнасці – прадметы нашага гонару. “А веды, – кажа трапная фальклорная мініяцюра – прыказка, – даражэй за золата”.

Паведамленне ўмоў гульні. Вучні маюць магчымасць бачыць пытанні на мульцібордзе.

Тэма “Вусная народная творчасць”

1. Пра які занятак нашых продкаў гаворыцца ў загадцы? Адгадайце яе.

Увесь свет корміць, а сама не есць.

Адказы: земляробства; саха.

2. Суаднясіце загадкі з адгадкамі на малюнках:

1) Бацька з сажань, маці з пядзю, а дзеці з мезенец.
2) Воўны клачок, дрэва сучок і саломы пучок.
3) Бегла хлопцаў дваццаць пяць, прыйшла вясна – сляды знаць.
4) Капа на капе, а зверху кій.

Малюнак 1

Малюнак 2

Малюнак 3

Малюнак 4

Адказы: 1 – 2 (граблі); 2 – 3 (хамут); 3 – 4 (барана); 4 – 1(жорны).

3. На якой марцы змешчана ілюстрацыя да беларускай народнай казкі “Ох і залатая табакерка”, а на якой – да казкі “Сіняя світа навыварат шыта”?

Адказы: 1 – “Сіняя світа навыварат шыта”; 2 – “Ох і залатая табакерка”.

4. У вядомага беларускага выслоўя лёгкі на ўспамін ёсць працяг. Назавіце другую частку прыказкі.

Адказ: лёгкі на ўспамін: выкаціўся з-за парога, як з патэльні блін.

5. Якія беларускія прыказкі з’яўляюцца загалоўкамі беларускіх народных казак?

Адказ: людзей слухай, а свой розум май; не кажы “гоп”, пакуль не пераскочыш; ад крадзенага не пасыцееш і інш.

6. Рускія кажуць: 1. Федот, да не тот. 2. Мели, Емеля, твоя неделя.

А якія імёны неабходна ўставіць у сінанімічныя беларускія прыказкі?

1) …, ды не ў тых санках.
2) Мялі, …, дакуль ветру стане.

Адказы: 1. Саўка. 2. Іване.

7. Якую расліну пасеялі і даглядалі дзяўчаты ў народнай песні?

Пасеялі дзеўкі … .
Гэй, люлі, дзеўкі … .
Пасеяўшы, палолі,
Гэй, люлі, палолі.
Белы ручкі калолі.
Гэй, люлі, калолі.
Дзеўкі … сабралі.
Белы кужаль папралі,
Палаценца паткалі,
Гэй, люлі, паткалі.

Адказ: лён.

8. Каго ўслаўляюць у гэтай народнай песні? Які яе жанр?

У нашага Валодзі
Вінаград на дварэ.
Пасадзіў бабачку на самым куце.
Частуець, ганаруець,
Частуець, ганаруець,
Нікому – сам сабе.

Адказы: бабка-павітуха; жанр – радзінная песня.

9. Што аб’ядноўвае назвы:

1) “Мяцеліца”, “Верабей”, “Каза”, “Лянок”, “Таўкачыкі”;
2) “Проса”, “Блін гарыць”, “У мядзведзя на бару”, “Кошка і мышка”, “Гусі”?

Адказы: 1) Назвы беларускіх народных танцаў; 2) Назвы беларускіх народных гульняў.

Тэма “Лексіка. Фразеалогія”

10. Размяркуйце словы ў два слупкі так, каб у першум выпадку яны мелі дачыненне да лексемы поле, а ў другім – да лексемы лес:

хмызняк, лагчына, гоні, лог, бор, прасека, яр, пералесак, ралля, мурава, дзёран, гушчар, дуброва, гай, аблога, ржышча, бавоўнішча, бярэзнік, цаліна, баравіна, пожня, поплаў, мурог, выган, выжарына, цясніна, ворыва, выпас, паша.

Адказы: поле: лагчына, пожня, гоні, поплаў, лог, мурог, прасека, выган,яр, выжарына, пералесак, цясніна, ралля, ворыва, мурава, выпас, дзёран паша, аблога, ржышча, бавоўнішча, цаліна; лес: хмызняк, бор, гушчар, дуброва, гай, бярэзнік, баравіна.

11. Дзе аўсюк, дзе аўсянік, дзе аўсянка?

Малюнак 1

Малюнак 2

Малюнак 3

Адказы: 1 – аўсянік; 2 – аўсянка; 3 – аўсюк.

12. Знайдзіце сярод слоў асабовыя назоўнікі:

вазок, вазоўня, вазак, валакуша; лістаблошка, ліставёртка, лістоўніца, лістаноша; бавоўніца, баваўнароб, баваўнянка, бавоўні.

Адказы: вазак; лістаноша; баваўнароб.

13. Якое слова з’яўляецца лішнім у радзе слоў, якія належаць да прафесій:

банкіра: брокер, ацыя, вэксаль, анэксія, лізінг, пай;
спартсмена: трамплін, мундыяль, арыёза, раллі-марафон, пенальці, буліт?

Адказы: анэксія – гістарычны тэрмін; арыёза – прафесійны тэрмін музыканта.

14. Суаднясіце інфінітывы з назоўнікамі, каб атрымаліся фразеалагізмы:

Адказы: 1 – Д; 2 – Е; 3 – А; 4 – Ё; 5 – Б; 6 – Ж; 7 – Г; 8 – В.

15. Складзіце фразеалагізмы, замяніўшы словы-назоўнікі на малюнках прыметнікамі і паставіўшы кампаненты ў пэўным парадку:

Адказы: малюнак 1 – як макаў цвет; малюнак 2 – на шапачны разбор; малюнак 3 – мышыная мітусня.

16. Устаўце ў фразеалагізмы лексемы чорт, бог, чалавек:

як адзін …; як … з табакеркі; … семярым нёс ды аднаму дастаўся; … вяселле іграюць; як … чарапаху; як белы ….

Адказы: як адзін чалавек; як чорт з табакеркі; бог семярым нёс, ды аднаму дастаўся; чэрці вяселле іграюць; як бог чарапаху; як белы чалавек.

17. Устаўце тэрміны роднасці і сваяцтва ў фразеалагізмы:

лезці раней за … у пекла, з малаком …; блудны …; за … шведам; як … у Вільні.

Адказы: лезці раней за бацьку ў пекла; з малаком маці; блудны сын; за дзедам шведам; як дзядзька ў Вільні.

18. Назавіце прыборы і галіны навукі, у якіх яны выкарыстоўваюцца:

       Малюнак 1          Малюнак 2               Малюнак 3              Малюнак 4             Малюнак 5              Малюнак 6

Адказы: 1 – дынамометр – фізіка; 2 – тэлескоп – астраномія; 3 – вагі – хімія; 4 – кульман – чарчэнне; 5 – компас – геаграфія; 6 – танометр – медыцына.

Тэма “Літаратура”

19. У якім творы Уладзіміра Караткевіча ўжываецца перыфраза этнаграфічны рай? Што яна азначае?

Адказ: “Дзікае паляванне караля Стаха”; этнаграфічны рай – Беларусь.

20. Які сродак мастацкай выразнасці ляжыць у аснове назвы твора Дануты Бічэль “Грыб-парасон”?

Адказ: эпітэт.

21. Які агульны мастацкі прыём назіраецца ў прыказцы і творы?

Адказ: каламбур.

22. На якой мове спачатку былі напісаны творы “Зямля пад белымі крыламі” (У.Караткевіч) і “Песня пра зубра” (М.Гусоўскі)?

Адказы: “Зямля пад белымі крыламі” – украінская мова; “Песня пра зубра” – лацінская мова.

23. Падумайце, каралём якога мастацкага сродку называюць Р.Барадуліна. Вызначыўшы мастацкія сродкі ва ўрыўках яго вершаў, вы зможаце адказаць на пытанне:

раллёй паснедалі плугі; вечар азяблай рукой у скрынку // Лісты маразам апускае; а мне й дагэтуль кожнаю зімой // чуваць ахрыплы голас крыгалому.

Адказ: кароль метафары.

24. Прачытайце верш Дануты Бічэль і скажыце, што мае на ўвазе паэтка. Які мастацкі сродак выкарыстоўвае?

Нібы сапраўднага страуса шапка!
– Дзедка ці бабка?
Можа, паставіць на бабку –
Выйграю страуса шапку.
Можа, даверыцца дзедку?
Ці шчасце ў адзетку?

Адказ: дзьмухавец, параўнанне.

25. Пісьменнікі часта робяць героямі сваіх твораў старых людзей, якія з’яўляюцца выразнікамі народнай мудрасці. Якія героі і ў якіх творах гаварылі:

1) Святое ў жыцці толькі святло, цяпло, любоў і зямля…
2) Адно астанецца людзям навекі святою загадкаю – гэта тварэц наш найвышні. Каб не было дано людзям гэтай загадкі, не было б чалавечага жыцця… Прапалі б людзі.

Адказы: 1) Васіль з драмы А.Дударава “Вечар”; 2) Дзед Яхім з апавядання М.Гарэцкага “Роднае карэнне”.

26. У якіх творах героямі былі звяры: мядзведзь Бурык; сабака Дзік; казёл Барада, сабака Жук, Мішка; вуж-дамавік; вужыны кароль; бабёр?

Адказы: “Былі ў мяне мядзведзі”, У.Караткевіч. “Добры хлопец Дзік”, М.Лужанін. “Пра смелага ваяку Мішку і яго слаўных таварышаў”, М.Лынькоў. “Дамавікова ўдзячнасць”, народная легенда. “Вужыная карона”, Я. Баршчэўскі. “Стары бабёр”, А.Жук.

27. Хто з’яўляецца аўтарам фaнтacтычнaй aпoвecці-кaзкі “Сяpэбpaнaя тaбaкepкa” пра Дзiдa-дзeд, які злaвiў cмepць i cxaвaў яe ў тaбaкepцы?

Адказ: Змітрок Бядуля.

Тэма “Культура”

28. Якую расліну Уладзімір Караткевіч у творы “Зямля пад белымі крыламі” называў “беларускім апельсінам”?

Адказ: рэвень.

29. Назавіце 7 напояў беларускай нацыянальнай кухні.

Адказ: бярозавік, квас, кісель, кулага, гарбата, узвар, морс.

30. Адгадайце страву: яблыкі позніх гатункаў здымаюць з дрэва, мыюць, складаюць у бочку, заліваюць заліўкай: 300 г цукру, 150 г кухоннай солі, 10 літраў вады. Яблыкі з такой заліўкай трымаюць 6–7 дзён пры тэмпературы плюс 18–20 градусаў для папярэдняга зброджвання. Потым здымаюць пену, даліваюць свежы раствор і ставяць у халоднае месца на захоўванне пры тэмпературы плюс 2–5 градусаў.

Адказ: мочаныя яблыкі.

31. Адшукайце назвы абутку ў “Квадраце слоў”:

Адказы: валёнкі, суконнікі, чуні, чаравікі, лапці, буцы, пасталы, галошы, боты, туфлі, берцы.

32. Назавіце 4 прадметы гардэробу, якія вы не бачыце на малюнку: брыль, кашуля, каптур, андарак, гарсэт, світка, хустка, лапці, боты, пояс, чаравікі, штаны, аблавуха.

Адказы: каптур; світка; лапці; аблавуха.

33. Назавіце, якое нацыянальнае адзенне апранута на пісьменніках:

                Фота 1                               Фота 2                               Фота 3                            Фота 4                

Адказы: 1. Цётка – камізэлька; 2. Я.Купала – сялянскі гальштук-вышыванка; 3. Я.Брыль – брыль (саламяны капялюш); 4. Р.Барадулін – кашуля.

34. Устаўце неабходныя назвы адзення і абутку ў народныя выслоўі:

Адказ: 1 – Г. 2 – А. 3 – Д. 4 – Б. 5 –Е. 6 –В.

35. Сімвалам якога свята з’яўляюцца гэтыя жывёлы, птушкі, расліны:

         Малюнак 1                    Малюнак 2                   Малюнак 3                      Малюнак 4                  Малюнак 5

Адказы: 1 – жаваранак – Гуканне вясны; 2 – мядзведзь – Камаедзіца; 3 – каза – Каляды; 4 – папараць – Купалле; 5 – вярба – Вербная нядзеля.

36. Разгадайце рэбусы“Рамёствы”:

Адказы: ткацтва, ганчарства.

Падвядзенне вынікаў (падлік балаў, аб’яўленне каманд-пераможцаў).

Спіс літаратуры

1 Лепешаў, І. Я. Слоўнік фразеалагізмаў беларускай мовы: у 2 т. / І.Я.Лепешаў. –Мінск : Беларус. энцыкл. імя Петруся Броўкі, 2008. – 2 т. 
2 Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / Нац. акад. навук Беларусі, Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры, Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа; рэд. І.Л.Капылова. –Мінск : Беларус. энцыкл. імя Петруся Броўкі, 2016. – 968 с.
3 Фядосік, А.С. Слоўнік прыказак і прымавак: у 2. т. / А.С.Фядосік. – Мінск : Нав. і тэхніка, 1976. – 2 т.
4 Энцыклапедыя сельскага гаспадара / пад рэд. М.А.Ткачова [і інш.]. – Мінск : БелЭн, 1993. – С. 469–477.

Поделиться ссылкой: