Вострая праблема

Як дапамагчы дзецям і падлеткам, якія сутыкнуліся з псіхалагічнымі цяжкасцямі і не могуць справіцца з імі інакш, чым прымушаючы пакутаваць самога сябе? У Мінскім гарадскім сацыяльна-педагагічным цэнтры дапамагаюць такім дзецям справіцца з бядой, каб не здарылася непапраўнае, і вучаць працаваць з дзіцячай аўтаагрэсіяй школьных псіхолагаў, сацыяльных педагогаў.

Прычыны і маркёры

“Аўтаагрэсія ў дзіцяці — гэта форма актыўнасці, накіраваная на прычыненне шкоды самому сабе, — пачынае з галоўнага дырэктар Мінскага гарадскога СПЦ Святлана Канстанцінаўна Тарговіч. — Ад аўтаагрэсіі дарослых дзіцячая адрозніваецца тым, што дзеці часам дзейнічаюць неўсвядомлена: востра рэагуючы на канфлікты ў сям’і, школе, з сябрамі, яны паводзяць сябе імпульсіўна, нават дэманстратыўна. Дзеці, схільныя да суіцыдальных паводзін і аўтаагрэсіі, прычыняюць сабе фізічную шкоду, каб прыцягнуць да сябе ўвагу. Прычым дзіця не ўсведамляе, што гэта можа прывесці да лятальнага канца”. 

Сярод іншых прычын спецыяліст называе псіхалагічныя праблемы ў дзіцяці, высокія патрабаванні з боку бацькоў і педагогаў да паспяховых і дысцыплінаваных дзяцей, што прыводзіць да таго, што неўмацаваная дзіцячая псіхіка не вытрымлівае ціску. На мой погляд, бацькі — першыя людзі, якія павінны звяртаць увагу на любыя змяненні ў жыцці дзіцяці. Маркёрамі недабрабыту могуць стаць змяненні ў паводзінах (дзіця стала агрэсіўным ці, наадварот, апатычным), зніжэнне паспяховасці ў школе, кардынальныя змяненні іміджу (новая прычоска, адзенне і г.д.), заканчэнне дзіцем раней адкла­дзеных спраў. Па статыстыцы Мінскага гарадскога СПЦ, больш да дэструктыўных паводзін схільны дзяўчынкі-падлеткі 14—16 гадоў  з-за іх эмацыянальнасці, няўстойлівасці настрою. Сваю ролю тут адыгрывае пубертатны перыяд, калі гармоны выклікаюць перабудову арганізма. Да фізіялагічных праблем часта прымешваюцца наступствы няшчаснага кахання, складанасці ў сяброўстве, з чым дзіця ўжо не можа спраўляцца самастойна і выбірае для сябе спосаб аўтаагрэсіўных паводзін. 

Дзеці могуць проста драпаць сабе скуру вострым прадметам (сашчэпкай, ручкай, алоўкам). Калі бацькі заўважылі парэзы і драпіны на руках дзіцяці, то неабходна шчыра і даверліва пагаварыць з сынам ці дачкой. Магчыма, у гутарцы выявіцца, што гэта проста жарт, ціка­васць, даніна модзе. Далей бацькам можна звярнуцца па дапамогу ці параду да школьнага псіхолага ці любога псіхолага — у СПЦ, дзіцячую паліклініку і нават прыйсці на кансультацыю ў дзіцячы псіханеўралагічны дыспансер. Калі ж парэзы заўважыў школьны настаўнік, то ён павінен звярнуцца да школьнага псіхолага, які ў межах сваіх кампетэнцый будзе працаваць з гэтым дзіцем і яго сям’ёй. 

З кожным годам праблема падлеткавай аўта­дэструкцыі не змяншаецца. Святлана Канстанцінаўна дзеліцца статыстыкай выпадкаў суіцыдальных паводзін непаўналетніх за перыяд з верасня 2021 па май 2022 года па Мінску. 75% такіх выпадкаў здзяйсняюць дзяўчынкі. Па характары пашкоджанняў у 52% выпадкаў мае месца атручэнне медыкаментознымі прэпаратамі, у 28% выпадкаў — нанясенне парэзаў. 

“Мы стараемся працаваць з такімі дзецьмі і іх бацькамi, дапамагаем калегам з СПЦ і ўстаноў адукацыі, вучым іх, — працягвае дырэктар гарадскога СПЦ. — Праблему нельга замоўч­ваць, бацькі павінны пра яе ведаць, каб з іх дзіцем не здарылася непапраўнае. З аўтадэструктыўнымі паводзінамі важна праца­ваць міжведамасна, калі да псіхолагаў падключаюцца медыкі. Падлеткі, на шчасце, могуць перара­стаць названыя праблемы. І каб якасна дапамагаць дзецям, неабходна працаваць не толькі з імі, але і іх сям’ёй”.  

Тры гісторыі

Загадчык аддзела каардынацыі дзейнасці сацыяльна-педагагічных цэнтраў і дзейнасці ўстаноў адукацыі Мінскага гарадскога СПЦ Юрый Мікалаевіч Мар’янкоў упэўнены, што прычынай усіх выпадкаў аўтадэструктыўных паводзін падлеткаў з’яўляецца недастатковая ўвага да праблем, з якімі сутыкаюцца дзеці, з боку дарослых. Спецыяліст расказвае:

“Хлопчык-падлетак А., вучань сярэдняй школы Мінска. Дзіця, выдатнае ў паводзінах і вучобе, у нейкі момант рэжа сабе запясці і перадплеччы. Усе ў шоку ад гэтай сітуцыі, у там ліку педагогі школы, дзе ён вучыцца, бо да гэтага ніякіх званочкаў, што нешта ў хлопца не так, не было — ні ад бацькоў, ні ад настаўнікаў, ні ад яго самога. Калі мы выехалі па гэтым выпадку, то, аналізуючы інфармацыю з усіх крыніц, убачылі тое, што не заўважылі ва ўстанове адукацыі. Гэты юнак некалькі месяцаў назад пачаў сустракацца з аднакласніцай і, як у народзе кажуць, “згубіў галаву”. Сапсавалася паспяховасць у школе і паводзіны, але на гэта належнай увагі не звярнулі. Каханне не было безадказным, але ў дзяўчыны былі свае асаблівасці ў паво­дзінах і сямейныя праблемы. Дзяўчына аказвала на хлопца такі моцны ўплыў, што юнак, не вытрымаўшы ціску на яго, парэзаў сабе рукі. 

Другі выпадак. Дзяў­чынка-падлетак В. вучыцца ў школе. Да гэтага дзіця памяняла некалькі ўстаноў адукацыі, прыйшла ў чарговую ў пачатку другой чвэрці. Маці дзяўчынкі расказала, што ў папярэдняй установе адукацыі ў дачкі здарыўся канфлікт з аднакласнікамі. Дзяўчынка, пахадзіўшы пару дзён у новую школу, перастае прыходзіць на ўрокі. Тлумачыць гэта тым, што часта хварэе, але пры гэтым не прадастаўляе ў школу ніводнай медыцынскай даведкі. Маці таксама тлумачыць, што дачка прапускае школу з-за частых хвароб. У перыяд чарговай “хваробы” дзіця запісвае дэманстратыўнае відэа, што збіраецца вы­піць таблеткі і пайсці з жыцця. Калі дзіця дэманструе гатоўнасць да аўтаагрэсіі, то гэта паводзіны, якія разбура­юць яго самога. Прыбыўшы на месца, мы высвятляем, што ў сям’і існуе зацяжны канфлікт, пра які не вядома ў школе. У канфлікт уцягнуты бабуля з дзядулем дзяўчынкі. Акрамя таго, дзяўчынка паводзіць сябе задзірліва, вульгарна апранаецца, і спакойныя аднакласнікі яе не прымаюць. Дзяўчынка прагне ўвагі і ідзе на ўсё, каб яе атрымаць. 

Падобны выпадак здарыўся яшчэ ў адной установе адукацыі. Дзяўчынка-падлетак С. з мнагадзетнай сям’і не атрымлівала разумення ў сям’і. Сям’я з інтэрната нядаўна пераехала ў новую кватэру. Дзяўчынка пачала мяняцца ў паводзінах і знешнім выглядзе. На гэта звярнулі ўвагу ў школе, але нічога не зрабілі: запрасілі маму, а жанчына патлумачыла змяненні падлеткавым узростам. У школе супакоіліся. І ў адзін з момантаў дзяўчынка выпівае алкагольны напітак і ў тэлефоннай размове з татам гаворыць, што выпіла таблеткі. Чаму яна так зрабіла? Высветлілася, што ў дзіцяці свежы канфлікт з мамай з-за таго, што ў новай кватэры дзяўчынцы дастаўся адзіны з прахадных пакояў, а не ізаляванае памяшканне. Фактычна атрымалася так, што для дзяўчынкі, якая раней жыла ў інтэрнаце, са з’яўленнем новай кватэры псіхалагічна нічога не змянілася. У яе захоўвалася сітуацыя фрустрацыі. Дзіця неаднойчы гаварыла пра гэта маці, а тая з-за сваёй аўтарытарнасці адмаўляла дзіцяці ў выкананні яго жадання. У дзяўчынкі захоўвалася і назапашвалася трывога, і іншага рашэння, чым звярнуць на сябе ўвагу праз аўтаразбурэнне, дзіця не знайшло”.

На думку Юрыя Мікалаевіча, ва ўсіх трох выпадках дарослыя не ­ўдзялялі максімум увагі праблемам дзяцей, што прывяло да аўтадэструктыўных паводзін у непаўналетніх. І такія выпадкі маніпуляцый не скончацца, пакуль у гэтых дзяцей не зменіцца сітуацыя, пакуль бацькі і педагогі не зразумеюць, што штосьці не так.

Стаць значным дарослым

Што рабіць? Адно са спрадвечных пытанняў. І адказ на яго — праца­ваць, дзейнічаць. Спецыялісты Мінскага гарадскога СПЦ распрацавалі 16 картак-маркёраў суіцыдальных паводзін дзяцей. Зараз ідзе апрабацыя картак, першыя водгукі ад іх прымянення станоўчыя. Пра гэта паведамляе сацыяльны педагог установы Вікторыя Аляксандраўна Бізукойць. 

Педагог-псіхолаг установы Юлія Віктараўна Вольская на пытанне, што рабіць педагогам i бацькам, каб дапамагчы дзiцяцi справiцца з псiхалагiчнымi цяжкасцямi, адказвае: “Самы напружаны дзіцячы ўзрост — 12—17 гадоў. Дзеці востра перажываюць  сваркi з сябрамі, аднакласнікамі i каханымi, няўдачы ў вучэбнай дзейнасцi, а таксама складанасцi ў дзiцяча-бацькоўскiх адносiнах i развод бацькоў. Яны часам не ўмеюць праяўляць эмоцыі, i раны на целе дзіцяці — гэта крыніца перадачы болю. Вельмi важна паспрабаваць стаць значным дарослым для дзіцяці, якое дэманструе суіцыдальныя паводзіны ці аўтаагрэсію. Гэта можа быць не толькi мама ці тата, але i педагог-псiхолаг, сацыяльны педагог, класны кіраўнік, настаўнік матэматыкі, кiраўнiк спартыўнай секцыi і г.д. Вельмi важна, каб дзіця ведала, што яно любімае, яно патрэбнае, яно важнае ў гэтым свеце. Толькі сумесная работа бацькоў, педагогаў i спецыялістаў дапаможа вырашыць праблему”. 

Рэкамендацыі для педагогаў у выпадку выяўлення самапашкоджанняў у падлетка:

1. Выкажыце сваю зацікаўленасць асобай і лёсам падлетка, сімпатыю да яго.
2. Слухайце ўважліва, бо падлетак можа пакутаваць ад адзіноты і немагчымасці выказацца.
3. Задавайце пытанні прама, у шчырай і спакойнай манеры; выкарыстоўвайце тэхніку актыўнага слухання.
4. Правільна фармулюйце пытанні аб сутнасці праблемнай сітуацыі і аб тым, якая дапамога неабходна.
5. Дайце магчымасць падлетку выказаць свае пачуцці, звязаныя з тым, што яго непакоіць.
6. Не выказвайце здзіўленне ад пачутага і не асуджайце дзіця за любыя, самыя шакіруючыя выказванні.
7. Паспрабуйце высветліць прычыны і ўмовы нанясення самапашкоджанняў, але не настойвайце на іх абмеркаванні, калі для суразмоўніка гэта занадта цяжка.
8. Спытайце, ці даводзілася падлетку расказваць раней каму-небудзь пра тое, што ён гаворыць зараз.
9. Імкніцеся ўсяліць у падлетка надзею, якая павінна быць рэалістычнай і накіраванай на ўмацаванне яго сіл і магчымасцей.
10. Прапануйце падлетку падтрымку і дапамогу, канструктыўныя спосабы вырашэння праблемы.

Наталля КАСТЭНКА,
Фота Алега ІГНАТОВІЧА