Мэта: паказаць сувязь лёсу герояў у паэме Ф.Багушэвіча “Кепска будзе!” з гістарычнымі падзеямі на Беларусі ў канцы ХVIII – пачатку XIX ст.
Кацярына МІХАЛЮК,
настаўнік беларускай мовы і літаратуры
ДУА “Аснежыцкая сярэдняя школа”
Пінскага раёна,
Брэсцкая вобласць
Мэта: паказаць сувязь лёсу герояў у паэме Ф.Багушэвіча “Кепска будзе!” з гістарычнымі падзеямі на Беларусі ў канцы ХVIII – пачатку XIX ст.
Задачы:
– скласці каляндар гістарычных падзей, якія паўплывалі на лёс Беларусі ў XIX стагоддзі. Паглядзець на геаграфічнае і гістарычнае становішча мясцін, апісаных Ф.Багушэвічам у паэме “Кепска будзе!”;
– развіваць навыкі аналізу ліра-эпічнага твора, удасканальваць навыкі вуснага маўлення, уменняў адбору і сістэматызацыі матэрыялу;
– садзейнічаць выхаванню гуманістычных ідэалаў, пачуцця эмпатыі.
Абсталяванне: прэзентацыя з партрэтамі гістарычных дзеячаў XIX стагоддзя, тэкст паэмы Ф.Багушэвіча “Кепска будзе!”, карткі з тлумачэннем незразумелых слоў (Дадатак), сшыткі па беларускай літаратуры, аўдыязапіс паланэза М.К.Агінскага “Развітанне з Радзімай”.
Тып урока: камбінаваны.
Ход урока
1 Арыенціровачна-матывацыйны этап
1.1 Арганізацыйны момант
– Творчасць Ф.Багушэвіча – вяршыня нацыянальна ўсвядомленай ідэі беларускага адраджэння ў XIX стагоддзя, звяно, якое аб’ядноўвае ўсю новую беларускую літаратуру з яе адраджэнскім уздымам на пачатку XX стагоддзя. Яна ўвасабляе прадвызначэнне адметнага шляху да нацыянальнага прыгожага пісьменства, прадчуванне магутнага ўздыму духоўнасці на роднай зямлі. Паэзія Багушэвіча здзейсніла вялікі ўплыў на абуджэнне ўсяго нацыянальнага руху.
1.2 Мэтавызначэнне
– На ўроку мы паспрабуем знайсці ключы да сімвалічнага кода паэмы Ф.Багушэвіча “Кепска будзе!”, якія дапамогуць нам больш дэталёва прааналізаваць паэму з пункту гледжання значных гістарычных падзей, якія паўплывалі на лёс Беларусі.
2 Аперацыйна-пазнавальны этап
2.1 Франтальная гутарка
– У якое месца пераносіць нас пачатак паэмы? (У Аборкі – вёску пад Маладзечнам каля Палачанаў).
– Давайце перанясёмся ў Маладзечна, даведаемся, што гэта за горад і чаму Ф.Багушэвіч пераносіць нас у гэты край.
Слайд 1. Сучасны горад Маладзечна.
Паведамленне вучня
Год заснавання – 1388 г. Стаіць горад на рацэ Уша за 73 км на паўднёвы ўсход ад Мінска. Праз горад праходзіць чыгунка і аўтамагістралі ў Мінск і Вільню. Сваю назву горад атрымаў ад назвы ракі Маладачанкі, якая знікла падчас асушэння навакольных тэрыторый. Упершыню згадваецца 16 снежня 1388 года ў прысяжным лісце князя Дзмітрыя Альгердавіча вялікаму князю Ягайлу. З 1413 года – у складзе Віленскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. У XV стагоддзі ў месцы зліцця рэк Маладчанка і Уша ўзводзіцца ўмацаваны замак. У наступныя гады гэтыя мясціны належылі Заслаўскім, Радзівілам, Агінскім і Тышкевічам. У 1793 годзе Маладзечна ўваходзіць у склад Расійскай імперыі.
Нямецкая акупацыя часоў Вялікай Айчыннай вайны ператварыла горад у канцэнтрацыйны лагер “Шталаг 342”, тут было знішчана звыш 33 тысяч ваеннапалонных і мірных жыхароў. Вызвалены горад быў 4 ліпеня 1944 года. Сярод вядомых ураджэнцаў Маладзечанскага краю паэт Томаш Зан, вучоныя-натуралісты Дыбоўскія. У горадзе ў розны час жылі пісьменнікі Францішак Багушэвіч, Максім Багдановіч і кампазітар Агінскі. Дзень горада ў Маладзечне адзначаюць 3 ліпеня, адначасова адзначаючы вызваленне горада ад гітлераўцаў і Дзень незалежнасці Рэспублікі Беларусь.
– Францішак Багушэвіч не чужы ў Маладзечна. Нездарма ён адправіў нас у гэтыя мясціны. Давайце адправімся ў вёску Абаркі, у якой хрысціўся герой паэмы “Кепска будзе!”.
– Які час гісторыі Маладзечанскага краю нас будзе цікавіць? (У ХІХ стагоддзі Маладзечанскі край уваходзіў у склад Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі).
– Апынёмся ў вёсцы Аборкі, месца нараджэння галоўнага героя.
Паведамленне вучня
Гісторыя вёскі Аборкі звязана са святыняй, якая прастаяла тут пяць стагоддзяў, – касцёлам Святога Роха. У 1443 годзе полацкі намеснік Андрэй Саковіч, які ў той час валодаў гэтымі землямі, пабудаваў у вёсцы Аборак каталіцкі храм св. Сёмухі. У канцы XVIII стагоддзя быў пабудаваны новы будынак касцёла ў Аборках, асвячоны на гэты раз у імя святога Роха ў гонар старажытнай іконы гэтага святога, якая захоўвалася ў храме. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Аборкі апынуліся ў складзе Расійскай імперыі.
Слайд 2. Рэшткі касцёла Св. Роха.
Слайд 3. Драўляны касцёл у Аборках.
2.2 Пастаноўка праблемнага пытання
– Мы павандравалі па мясцінах, якія сустракаюцца ў паэме. Мясціны Багушэвіч апісваў у паэме, а пра гады, якія звязаны са станаўленнем галоўнага героя чамусьці ні слова. Вашы думкі, чаму так?
2.3 Аналіз эпізодаў паэмы
– З якім месяцам звязаны ўсе прыгоды галоўнага героя? (У марцы нарадзіўся, у марцы хрысціўся, у марцы памірае маці героя, у марцы выйшаў з астрога).
– Такім чынам, нас цікавяць гістарычныя падзеі, якія адбыліся ў сакавіку, “у марцы” па Багушэвічу.
– Чаму на нараджэнне сына, бацька сказаў “кепска будзе!”? (Герой нарадзіўся ў самы цяжкі для гаспадаркі час, калі ў большасці не было харчовых прадуктаў).
– Зачытайце ўрывак з паэмы, дзе аўтар расказвае пра хрышчэнне героя. (Вучні зачытваюць).
– Дзе хрысцілі хлопца? (У Аборках).
– У Аборках каталіцкі ці праваслаўны храм? (Каталіцкі).
– Хрышчэнне хлопца нагадвае вам каталіцкі ці праваслаўны абрад? (Праваслаўны).
– Як гэта? Што гэта за “кума” такая? Навошта паэт акцэнтуе на гэтым увагу? Для чаго Францішак Багушэвіч кажа “кумоў двое і кабета”? Як думаеце, чаму пры хрышчэнні кума не дала імя хлопцу? Дайце мне ключ да гэтага кода. (Калі ўспомніць аб тым, што найважнейшае рашэнне паміж Прусіяй, Аўстрыяй і Расіяй аб раздзеле Рэчы Паспалітай было прынята ў Вене 19 лютага 1772 года па новым стылі, ці 4 сакавіка (марца) па старым, то асацыяцыя па вызначэнні магчымых вядучых дзеючых гістарычных асоб «Кумоў двух і кабета», якія ўплывалі на здзяйсненне гэтай падзеі, падаецца не так ужо і цьмяна. «Кумамі» выступаюць кароль Прусіі Фрыдрых ІІ і адзін з сукіраўнікоў Аўстрыі, сын эрцгерцагіні Марыі-Тэрэзіі Іосіф ІІ, а ў вобразе «кумы» – расійская імператрыца Кацярына ІІ).
Слайд 4.
– Зачытайце ўрывак, у якім апісваецца кума.
А кума ж была праворна:
Хоць што збрэша не запнецца;
Круце сабе ў сенях жорна,
Трэба ж салгаць! Куды ж дзецца?
«Імя кажа, твайму сыну
Ксёндз хацеў даць па кантычцы,
Думаў ён можа з гадзіну,
Узяў ксёнжку, як стаў рыцца,
Дык даў потым з каліндарка!»
Слайд 4. Партрэт Кацярыны II.
– Як вы разумееце выраз «Круце сабе ў сенях жорна». (Выразна акцэнтаваны радок паэмы «Круце сабе ў сенях жорна» набывае для нас важную сэнсава-арыентаваную інтэрпрэтацыю ў сувязі з тым, што Кацярына ІІ адыграла найважнейшую ролю ў вырашэнні лёсу беларускіх зямель падчас трох падзелаў Рэчы Паспалітай 1772, 1793 і 1795 гадоў. Менавіта пры ёй нашы землі пад назвай беларускіх губерняў увайшлі ў склад Расійскай імперыі. Сутнасць таго, што імя хлопцу-немаўляці далі з «каліндарка», можна алегарычна ахарактарызаваць як «з кандачка», значыць, па волі моцнага).
– Дык калі далі імя галоўнаму герою? Пры хрышчэнні? (Не. Аліндаркай сына стала зваць маці, якая не зразумела слоў кумы. Маці імя вельмі спадабалася).
– Сімвалам чаго з’яўляецца вобраз героя Аліндаркі? (У вобразе Аліндаркі, можна ідэнтыфікаваць вобраз-сімвал самой назвы «Беларусь», а пад вобразам прастадушнай, клапатлівай і пяшчотнай маці ў паэме магчыма разглядзець абрысы вобраза ўніяцкай царквы. Менавіта ўніяты складалі большасць насельніцтва той тэрыторыі, якая ў другой палове ХVІІІ стагоддзя ўвайшла ў склад Расіі падчас трох падзелаў Рэчы Паспалітай. Існуе нават пэўная падказка ў самім творы. Для гэтага трэба згадаць адну акалічнасць, звязаную з біяграфіяй самога Ф.Багушэвіча: маці яго мела дзявочае прозвішча Галаўня і даводзілася пляменніцай колішняму аршанскаму біскупу, кіраўніку былой Літоўскай уніяцкай епархіі Андрыяну Галаўні).
Фізкультхвілінка
– Зараз вы адпачнеце. Мы праслухаем паланэз М.К.Агінскага “Развітанне з Радзімай”. Закрыйце вочы, сядзьце, як вам зручней, атрымлівайце асалоду.
Слайд 5. Партрэт М.К.Агінскага.
Паведамленне вучня
“Рэч Паспалітая” ў перакладзе з польскай і старабеларускай азначае “рэспубліка”, і гэта была саюзная дзяржава, якая складалася з дзвюх частак – Кароны Каралеўства Польскага, куды ўваходзілі тэрыторыі цяперашніх Польшчы і Заходняй Украіны, і Вялікага Княства Літоўскага, куды ўваходзілі тэрыторыі цяперашніх Беларусі, Цэнтральнай і Усходняй Украіны. Дарэчы, у Вялікім княстве Літоўскім дзяржаўнай мовай нараўне з польскай і літоўскай была таксама заходнеруская (старабеларуская) мова, і многія кіраўнікі па сваёй этнічнай прыналежнасці паходзілі з заходніх русінаў (продкаў цяперашніх беларусаў). Адным з такіх кіраўнікоў быў Міхал Клеафас Агінскі, які ў 1793 годзе заняў пасаду, якая называлася “Вялікі падскарбій Вялікага княства Літоўскага” – па сваіх функцыях гэтая пасада адпавядала міністру фінансаў. Агінскі быў не толькі дзяржслужбоўцам, але і кампазітарам-аматарам, і напісаў на той момант даволі шмат музычных твораў, і некаторыя з іх нават сталі папулярнымі ў Расійскай імперыі. Міхаіл Клеафас Агінскі быў удзельнікам паўстання К.Каліноўскага. Яму, пасля разгрому атрада Т. Касцюшкі, удалося збегчы ў Італію, ён пасяліўся ў Венецыі. Менавіта там, у Венецыі, Міхал Клеафас Агінскі напісаў паланэз “Развітанне з Радзімай” (па-польску – “Pozegnanie Ojczyzny”). За гады эміграцыі ён паспеў пабываць, апроч Італіі, таксама ў Турцыі і Францыі, а ў 1802 годзе расійскі імператар Аляксандр II амніставаў шматлікіх удзельнікаў паўстання Касцюшкі, у тым ліку і Агінскага. Кампазітару быў вернуты раней канфіскаваны за ўдзел у паўстанні яго маёнтак Залессе на тэрыторыі цяперашняй Беларусі, і Міхал Агінскі змог вярнуцца на Радзіму, з якой ён да гэтага здавалася б назаўжды развітаўся. У 1810 годзе Міхал Клеафас Агінскі быў нават прызначаны сенатарам Расійскай імперыі, аднак нават вышэйшыя дзяржаўныя пасады не маглі заглушыць у ім нуду па страчанай незалежнасці яго Радзімы. У 1817 годзе Міхал Клеафас Агінскі адмовіўся ад усіх дзяржаўных пасад, і вярнуўся ў свой маёнтак, затым ён жыў у Вільні (цяперашняя Вільня) і ў Варшаве, а ў 1822 годзе ў сувязі з рэзкім пагаршэннем здароўя, з’ехаў лячыцца ў Італію, і пасяліўся ў Фларэнцыі, дзе і памёр праз 11 гадоў, у 1833 годзе. Як становіцца зразумелым з гісторыі напісання паланэза, паланэз Агінскага “Развітанне з Радзімай” сімвалізуе расстанне з Радзімай ва ўсіх сэнсах – і як фізічны ад’езд за мяжу, і як развітанне з незалежнасцю краіны. Калі казаць пра чыста музычныя асаблівасці, то паланэз – гэта адмысловы жанр музыкі, узнікненне якога ў Рэчы Паспалітай адносіцца да XVII стагоддзя. Паланэз як мелодыя прызначаўся спачатку для ўрачыстага танца-шэсця, таксама званага “паланэз”, а затым адарваўся ад гэтага танца, і стаў музыкай дзеля музыкі. Для паланэза характэрны павольнасць, часам урачыстасць, часам сумнасць. Паланэз М.Агінскага “Развітанне з Радзімай” якраз адносіцца да такіх сумных узораў паланэза. Поўнае найменне паланэза Агінскага, менавіта так, як назваў яго сам кампазітар у зборніку сваіх музычных твораў, выдадзеным у Фларэнцыі ў 1831 годзе, такое: Паланэз № 13 ля мінор “Развітанне з Радзімай”.
Слайд 7. Помнік М.К.Агінскаму ў Маладзечна.
– Хто ўважліва слухаў паведамленне, той знойдзе адказ на апошняе пытанне па паэме Ф.Багушэвіча.
– Чаму менавіта “у марцы” памірае маці Аліндаркі? (Смерць маці Аліндаркі ў “марцы” скіроўвае на яшчэ адну важную дату ў гісторыі беларускага народа ў ХІХ стагоддзі, калі Святы Сінод у Сафійскім саборы Полацка 12 сакавіка (марца) 1839 года аб’явіў аб пераходзе ўніяцкіх цэркваў у праваслаўнае веравызнанне. З гэтага часу і пачаўся масавы (а дзе-нідзе і прымусовы) пераход беларусаў у праваслаўнае веравызнанне. Такім чынам маці, як сімвала уніяцкай царквы, не стала).
– Як вы думаеце, што сімвалізуе смерць бацькі ў марцы? (Вобраз бацькі ў алегарычнай форме сімвалізуе тут сабой паняцце Айчыны і дазваляе пэўна разумець пад сваёй сімволікай сутнасць Айчыны, ці інакш, Беларусі. І тут хуткая смерць бацькі ў паэме мае таксама выразную асацыяцыю-праекцыю на гістарычную падзею – сумна знакамітага Указа расійскага імператара Мікалая І ў 1840 годзе аб забароне афіцыйнага ўжывання назвы “Беларусь”. І з гэтага часу беларускія землі былі перайменаваны ў новую так званую геаграфічную назву – Паўночна-Заходні край. Як край гэтая прастора толькі і можа вобразна стасавацца з паэмным сімвалам гарода ў дачыненні да сапраўдных імперскіх губерняў Расіі).
Слайд 6. Партрэт Мікалая І.
– Як Ф.Багушэвіч апісвае айчыма Аліндаркі? Сімвалам чаго з’яўляецца айчым у паэме “Кепска будзе!”? (Пераказ вучнямі зместу тэксту. Айчым у паэме як Айчына, захаваў веру ў справядлівасць, трывалую веру ў дабро).
– Дайце характарыстыку персанажу Аліндаркі. (Вучні пераказваюць змест твора. Аліндарка – сумленны, працавіты, старанны, свабодалюбівы юнак).
– Назавіце імёны, якія ўжывае аўтар у паэме. (Аліндарка, Скаліндарка, Ліндар).
– Чаму Ф.Багушэвіч падае столькі імёнаў хлопцу ў паэме? (Аліндарка – сімвал безыменнай Беларусі ў XIX стагоддзі).
– Для чаго Ф.Багушэвіч у паэме “Кепска будзе!” акцэнтуе ўвагу на ўзросце юнака, якому ўжо 20 гадоў? Якую гістарычную падзею закадаваў мастак слова, пішучы “у марцы ж мяне на свабоду адпусцілі ў той дзень, як і хрысцілі”? (Ф.Багушэвіч, напэўна, мае на ўвазе паўстанне К.Каліноўскага ў сакавіку 1863 г. Багушэвіч сцвярджае ідэю нацыянальнай незалежнасці).
Слайды 6. Маёнтак Т.Касцюшкі. Івацэвіцкі раён, в. Косава.
Шыльда на памятным камні Памятны камень ля дома Касцюшкі
Музей-сядзіба Т.Касцюшкі
Паведамленне вучня
Сядзіба ўяўляе сабой дом у два ярусы, пакрыты чаротавым дахам, у ім восем пакояў. Мемарыяльная частка, якая ўключае пяць пакояў – сенцы, кухню, гасціную, пакой маці і працоўны кабінет бацькі Касцюшкі – адноўлена па ўзоры шляхецкага дома і абстаўлена мэбляй XVIII–XIX стагоддзяў. У гістарычнай частцы, пад якую аддзелены адзін пакой, знаходзяцца матэрыялы археалагічных раскопак 2003 года, манеты, медалі, грашовыя банкноты з партрэтам Касцюшкі, герб і генеалагічнае дрэва роду Касцюшкі, зброя сялян-паўстанцаў – косы касіянераў. Адміністрацыйная частка займае таксама адзін пакой. Дэманстрацыйная плошча залаў музея складае 200 квадратных метраў, на якіх размешчаны шэсць пастаянных экспазіцый. Агульная колькасць музейных прадметаў налічвае 431 адзінку захоўвання, з іх асноўнага фонду – 255, навукова-дапаможнага – 176. У музеі захоўваюцца аскепак пліткі аднаго з камінаў, элемент упрыгожвання столі і часткі чорнага пакоя палаца Пуслоўскіх, вуглі, сабраныя мясцовымі жыхарамі пасля пажару, які знішчыў гістарычны дом Касцюшкі, ківер і сцяг брыгаднага генерала арміі ЗША, калекцыя паштовых марак, выпушчаных у гонар Касцюшкі, а таксама копія шаблі Касцюшкі, падораная польскім фондам Касцюшкі разам з гузікам, медальёнам і кавалачкам 12-фунтавага ядра, знойдзенымі пры раскопках на месцы бітвы пад Мацаёвіцамі, якая адбылася ў 1794 годзе. У музеі ажыццяўляецца продаж сувенірнай прадукцыі, праводзяцца лекцыі і акцыя “Ноч музеяў”, а кожны год 4 лютага святкуецца дзень нараджэння Тадэвуша Касцюшкі. Наведвальнікам музея прапануецца экскурсія па ўсіх пакоях мемарыяльнай часткі, бясплатныя лекцыі для вучняў школ і дзіцячых садоў, а таксама прагляд 18-хвіліннага фільма, створанага пры фінансавай падтрымцы ЮНЕСКА.
– Я спадзяюся, вы наведаеце музей-сядзібу Т.Касцюшкі.
– Раскрыйце сэнс назвы паэмы Францішка Багушэвіча “Кепска будзе!” (У паэме паэт паказаў, што Беларусь у ХІХ стагоддзі знаходзілася то пад уладай Польшчы, то пад уладай Расіі. А простаму селяніну “кепска будзе!” ва ўсе часы станаўлення краіны).
3 Замацаванне матэрыялу
– Мы плённа працавалі, склалі гістарычны каляндар падзей ХІХ стагоддзя, якія Багушэвіч закадаваў у сваёй паэме. Зараз адкрыйце сшыткі і запішыце каляндар асноўных палітычных падзей на Беларусі ХІХ стагоддзя.
– Які ж каляндар атрымаўся?
Каляндар гісторыі беларускага народа ў XVIII-ХІХ стагоддзях
Па паэме Ф.Багушэвіча “Кепска будзе!”
“У марцы”
1772 год – першы падзел Рэчы Паспалітай. Нашыя землі адышлі ў склад Расійскай імперыі пад назвай беларускіх губерняў.
1839 год – пераход уніяцкіх цэркваў у праваслаўе.
1840 год – Указ Мікалая I аб забароне афіцыйнага ўжывання назвы “Беларусь”.
1863 год – паўстанне К.Каліноўскага.
4 Рэфлексія
– Аб чым жа паэма Ф.Багушэвіча “Кепска будзе!”? (Жыццё без свайго “імя”, без сваёй сакральнай ідэнтыфікацыі – гэта жыццё на выміранне, самазнішчэнне. Вось што меў на ўвазе паэт у сваёй паэме “Кепска будзе!”, звяртаючыся да сваіх супляменнікаў і нашчадкаў у такой закадаванай форме, хаваючы галоўны пафас твора за спрошчанай сюжэтна-фабульнай канвой апавядальнага характару паэмы).
5 Дамашняе заданне
Падрыхтавацца да тэматычнага кантролю па тэме “Развіццё новай беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя”.
Дадатак
Картка з цяжкімі для ўспрымання словамі
У паэме адлюстраваныя падзеі пачатку шасцідзясятых гадоў мінулага стагоддзя.
Прыварак – мука лепшага гатунку, грачаная, гарохавая, бабовая, а найчасцей ячная для прыгатавання розных страў.
Пад заставу – пад заклад.
Аборкі – вёска пад Маладзечнам каля Палачанаў са слынным старажытным драўляным касцёлам, рэшткі якога захаваліся дагэтуль (пабудаваны ў 1443 г., перабудаваны ў 1773 г)..
Беразіна – рэчка ў Аборках.
З каліндарка – з календара.
Злыдні – дробныя гаспадарчыя рэчы, транты.
Чварагранну – чатырохкутную.
Ражанец – ружанец, пацеры.
Bóg ucieczką (польск). – Бог маё сховішча, мой ратунак; пачатковыя словы каталіцкай малітвы.
Цёнгле – заўсёды.
Сказка – рэвізская сказка; спіс асоб падатковага стану, які складаўся пры рэвізіі-перапісе.
Срогі – строгі, суровы.
Звеставанне – веснавое свята 25 сакавіка (н. ст).
Предложить публикацию