Пазакласнае мерапрыемства “Таямніца імя”

Алена ЛІСАЙ,
намеснік дырэктара па вучэбнай рабоце
ДУА “Сярэдняя школа № 5 г. Масты”,
Гродзенская вобласць

Мэта: даць уяўленне пра каштоўнасць імені чалавека і разгледзець яго як частку культурнай спадчыны чалавецтва.

Задачы:

— пазнаёміць навучэнцаў з гісторыяй узнікнення імёнаў, са значэннем і паходжаннем іх імёнаў, з крытэрыямі, па якіх бацькі выбіраюць імя для свайго дзіцяці;
— развіваць індывідуальныя творчыя здольнасці вучняў, ініцыятыву, дапытлівасць і самастойнасць, камунікатыўныя навыкі;
— выхоўваць цікавасць да гісторыі свайго імені, пазітыўнае стаўленне да свайго імені і імён навакольных, беражлівыя адносіны да мінулага.

Удзельнікі мерапрыемства: настаўнік, групы “Тэарэтыкі”, “Гісторыкі”, “Даследчыкі” і “Статыстыкі”.

Ход мерапрыемства

Настаўнік:

– Адгадайце загадку: “Нас не было – яно было, нас не будзе – яно будзе; ніхто ні ў кога яго не бачыў, а ў кожнага яно ёсць”. (Імя)

– Так, правільна. Сёння ў нас гаворка пойдзе пра імёны. Нам трэба будзе раскрыць таямніцу нашых імёнаў.

Што такое імя: набор гукаў, які адрознівае аднаго чалавека ад іншага, ці ў імені ёсць сваё значэнне і свой сэнс? Штогод у нашай краіне нараджаецца шмат дзяцей. І кожны з бацькоў, а таксама іх родныя і знаёмыя заклапочаныя тым, як назваць немаўля. Мы жывём у свеце імёнаў. Нашы з вамі імёны – гэта частка гісторыі народа.

Такім чынам, кожны з нас пры нараджэнні атрымлівае сваё імя. А ці задумваліся вы, якога паходжання ваша імя? Чаму вас назвалі менавіта так, а не інакш? Ці ўплывае імя на характар і лёс чалавека? Якая навука займаецца вывучэннем імёнаў? На гэтыя і іншыя пытанні, якія тычацца імя чалавека, мы сёння пастараемся адказаць. Слова прадстаўляецца групе “Тэарэтыкі”.

Група “Тэарэтыкі”:

– Ва ўсе эпохі істотную ролю ў зносінах людзей адыгрывалі імёны. Навука, якая даследуе гісторыю імёнаў, іх паходжанне, эвалюцыю і значэнне, называецца антрапаніміка. Асновай гэтага тэрміна з’яўляюцца грэчаскія словы antropos – “чалавек” і onyma – “імя”. Антрапонім – імя ўласнае, ідэнтыфікуе чалавека. Да антрапонімаў адносяцца імёны, прозвішчы, імя па бацьку і мянушкі.

Тэрмін гэты прапанаваў упершыню партугальскі лінгвіст Ж.Лейтэ Васкансельва ў 1887 годзе. Псіхолагі, гісторыкі, астролагі, багасловы і філолагі вывучаюць сувязь паміж імем і асобай. Гэтая сувязь няпростая і нярэдка нават загадкавая. Антрапаніміка як навука паспяхова развіваецца ў многіх краінах свету. Літаратура яе неабсяжная. Выходзяць спецыялізаваныя часопісы. Праводзяцца міжнародныя кангрэсы. Ёсць спецыяльныя навуковыя інстытуты і грамадскія арганізацыі. У найбуйнейшых краінах свету выпушчана некалькі слоўнікаў імёнаў, прозвішчаў.

У Расіі ў 1903 годзе выдадзены выдатны “Слоўнік старажытнарускіх асабістых уласных імёнаў” М.М.Тупікова, які ўвабраў у сябе звесткі з апублікаваных да таго часу архіўных дакументаў. Пазней было апублікавана яшчэ нямала слоўнікаў. У кнізе А.В.Суперанскай “Імя – праз стагоддзі і краіны” разглядаецца больш за 1000 вядомых нам імёнаў, імёнаў па бацьку і прозвішчаў, тлумачыцца іх паходжанне. Аўтар паказвае, з якой мовы прыйшло да нас тое ці іншае імя, і дае тлумачэнне, да якой мовы-крыніцы адносіцца асабістае імя. Цікавыя варыянты імёнаў розных народаў і краін.

Напрыклад: Іван (Ян – црк.-слав.) з стараж.-яўр. “Бог мілуе”: Джавані (італ.:), Ханс (ням.:), Ян (пол.), Аванэс (арм.), Вано (груз.), Хуан (ісп.), Джон (англ.), Жан (фр.:).

У апошнім 6-м выданні “Слоўніка рускіх асабістых імёнаў” Н.А.Пятроўскага змяшчаецца больш за 3000 імёнаў, як старых, так і найноўшых. Слоўнікавы артыкул уключае памяншальныя імёны, імёны па бацьку, тлумачыць іх паходжанне. Слоўнік змяшчае два паказальнікі: памяншальных імёнаў і дзён святкавання адпаведнага святога.

Велізарны ўклад у развіццё антрапанімікі ўнёс вядомы беларускі лінгвіст М.У.Бірыла, доктар філалагічных навук, прафесар, акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Ён упершыню ўсебакова прааналізаваў усе асноўныя класы беларускай антрапаніміі, даследаваў каля 20 тысяч асабістых уласных імёнаў, праілюстраваў варыятыўнасць антрапонімаў у старабеларускай (XVI–XVIII ст.) і сучаснай беларускай мове.

Настаўнік:

– Імя моцнымі вузамі звязана як з гісторыяй чалавечай цывілізацыі, так і з гісторыяй асобнай дзяржавы, з нацыянальнымі традыцыямі, асаблівасцямі побыту таго ці іншага народа, з яго рэлігіяй. Пра гэта нам раскажа група гісторыкаў.

Група “Гісторыкі”:

– У гісторыі рускіх асабістых імёнаў вылучаюцца тры этапы: дахрысціянскі, перыяд пасля ўвядзення хрысціянства на Русі і этап, які пачаўся пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі.

Да ўвядзення на Русі хрысціянства асабістыя імёны былі вельмі падобныя на мянушкі, дадзеныя з той ці іншай нагоды. Людзі хавалі свае імёны ад ворагаў, лічачы, што аднаго ведання імя дастаткова для таго, каб нашкодзіць каму-небудзь. Шмат стагоддзяў таму, калі нашы продкі яшчэ пакланяліся багам, ніхто з імёнамі не мудрыў. Якое слова на розум прыйдзе, тым і называлі дзіця. Гэтыя старажытнарускія імёны ўтвараліся ад намінальных слоў, гэтак жа дзяцей параўноўвалі з жывёламі і раслінамі: Воўк, Яр, Даўгай, Кісліца. Або называлі па парадку іх нараджэння: Пярвак,Траццяк. Каб падмануць злых духаў, славяне давалі дзецям “дрэнныя” імёны. Захочуць яны забраць малога, а ён – Прададзен, Неахайнік, Бяспута. Але часам давалі дзецям імёны добрых людзей. Такім чынам, славяне лічылі, дзіцяці можна перадаць шчаслівы лёс.

Пасля ўвядзення хрысціянства на Русі наступіў другі, вельмі доўгі перыяд у гісторыі імён, разам з якім увайшлі ў практыку каляндарныя імёны. Яны сталі складовай часткай рускай мовы, часткай гісторыі рускага народа. Афіцыйнае прыняцце хрысціянства на Русі адбылося ў 988 годзе, калі князь Уладзімір хрысціў жыхароў Кіева. У яго княжанне хрысціянства стала дзяржаўнай рэлігіяй. Абраду хрышчэння спадарожнічала назва людзей новымі хрысціянскімі асабістымі імёнамі. З праваслаўем прыйшлі імёны старажытнаіўдзейскія, старажытнарымскія, старажытнагрэчаскія. Да XVII стагоддзя дзецям давалі па два імені: адно імя хрысціянскае, якое давалася царквой, а другое – мірское. Так і пісалі “Баярын Феадор, званы Дарога”. Больш таго, у кожнага было яшчэ і таемнае імя (рэкла), яго ведалі два-тры сваякі, не больш.

Новыя імёны з’явіліся адразу ж пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года, калі адбылося аддзяленне царквы ад дзяржавы, і бацькі атрымалі права называць дзіця як заўгодна, абыходзячы царкоўныя каноны. У ствараемых імёнах людзі імкнуліся адлюстраваць рэвалюцыйныя падзеі: распаўсюджанымі былі імёны, створаныя па назве рэвалюцыйных месяцаў: Лістапад, Кастрычнік, Мая. Папулярнымі былі імёны, якія ўзніклі ў выніку рознага роду скарачэнняў: Рэвдзіт (рэвалюцыйнае дзіця), Кім (камуністычны інтэрнацыянал моладзі).

У 20–30-я гады ХХ стагоддзя распаўсюджваюцца многія з такіх новых запазычанняў: Ядзвіга, Грэта, Жанна, Луіза, Адольф, Георг, Жорж. Пачалося новае жыццё, бацькам хацелася, каб лёс іх дзяцей, якія нарадзіліся пры савецкай уладзе, быў ва ўсім не падобны на цяжкія лёсы людзей да рэвалюцыі.

Настаўнік:

– Цяпер мы праверым, наколькі дакладна вы ведаеце значэнне і паходжанне вашых імёнаў. У вас на партах ляжаць карткі з характарыстыкай пэўнага імені. Кожны выбірае сваё. А цяпер зверым з табліцай. (Вучні правяраюць)

Імя	Значэнне і паходжанне
Аляксандр	Імя Аляксандр мае грэчаскае паходжанне. У сучасным перакладзе азначае “абаронца”
Арсеній	Імя Арсеній мае грэчаскія карані. Гэтае імя з’явілася ад грэчаскага імені Арсеніос, якое азначае “мужны”. Таксама трактуюць як “мужчына”, “мужчынскі”
Уладзіслаў	Імя Уладзіслаў старажытнаславянскага паходжання, адбываецца ад слоў “улад” (валодаць) і “слаў” (слава) – “той, хто валодае славай”
Іван	Імя Іван паходзіць ад старажытнаіўдзейскага Ян і ў перакладзе азначае “памілаваны Богам”
Леў	Імя Леў прыйшло ў нашу мову з Грэцыі і азначае “цар звяроў”, “леў”
Максім	Імя Максім мае лацінскае паходжанне і ў перакладзе азначае “найвялікшы”
Мацвей	Імя Мацвей мае яўрэйскае паходжанне, у перакладзе азначае “падараваны Богам”, “чалавек Бога”
Павел	Імя Павал у перакладзе з лацінскай мовы (“паўлюс”) азначае “маленькі”, “нязначны”, “малы”
Аліна	Імя Аліна ў перакладзе з лацінскай мовы азначае “іншая”, “чужая”
Дар’я	Імя Дар’я – гэта жаночы варыянт мужчынскага старажытнаперсідскага імені Дарый, якое ўзнікла ад грэчаскага Дарэйас, якое азначае “які валодае дабром” (у значэнні – каштоўнасць, маёмасць, дастатак). Таму імя Дар’я трактуюць як “уладальніца дабра”, “багатая”
Лізавета (Лісавета)	Імя Лізавета мае старажытнаяўрэйскае паходжанне і ў перакладзе літаральна азначае “якая шануе Бога”
Ксенія	Імя Ксенія мае розныя версіі паходжання. Па першай версіі, у перакладзе з грэчаскага “xenia” азначае “гасцінная”. Таксама пераводзяць ад грэчаскага “xenios” як “вандроўніца”, “чужаземка”, “госця”, “чужая”
Ліана	Імя Ліяна мае некалькі версій паходжання. Па першай версіі, імя Ліяна ўтворана ад назвы расліны, якая ў перакладзе з лацінскай мовы “lilium” азначае “тонкая, стройная (па постаці) як расліна ліяна”. Таксама існуе іншы пераклад – “маладосць”
Марыя	Імя Марыя мае старажытнаяўрэйскае паходжанне, варыянты значэння – “горкая”, “жаданая”, “ціхамірная”
Паліна	Імя Паліна мае некалькі версій паходжання. Першая з іх – самая распаўсюджаная – узнікла ад імені старажытнагрэчаскага бога сонца Апалона і азначае “сонечная” ці “прысвечаная Апалону”. Існуюць варыянты перакладу “вызваленая” або “якая вызваляе”. У гэтым выпадку, Паліна – гэта адна з формаў імені Апалінарыя

Настаўнік:

– Па статыстыцы імя дзіцяці даюць, зыходзячы з некаторага прынцыпу. Часам гэта простая выпадковасць ці проста спадабалася імя. Часам немаўля называюць у гонар сваякоў або нават куміраў. Бывае, што ў падборы патрэбных літар мамы і таты ўлічваюць дату нараджэння немаўляці і становішча зорак на небе. А некаторыя нават цягнуць жэрабя. Група “Даследчыкі” правяла апытанне бацькоў і высветліла наступнае.

Група “Даследчыкі”:

– Мы правялі апытанне бацькоў навучэнцаў нашага класа і высветлілі, што 50 % так назвалі дзяцей толькі таму, што спадабалася імя, 15 % назвалі ў гонар каго-небудзь , 5 % – па Святцах, 30 % – спадабалася значэнне імені. Правёўшы даследаванне, мы высветлілі, што адна навучэнка нашага класа названа па Святцах.

А ці абавязкова даваць імя свайму дзіцяці ў гонар Святога? Ці ўплывае імя на лёс чалавека? Нас зацікавіла меркаванне царквы, і мы вырашылі пагутарыць на гэтую тэму з настаяцелем храма Святога прарока Ільі Мастоў айцом Уладзімірам. Ён сказаў, што ў кожнага з нас ёсць свой анёл-ахоўнік, які заўсёды з намі і дапамагае нам ісці па правільным шляху. Заўсёды духоўнае нараджэнне лічылася важнейшым за цялеснае, і таму дзень нараджэння заставаўся незаўважным, а дзень анёла (або імяніны) святкаваўся кожным. Таму заўсёды вітаецца царквой супадзенне дня нараджэння і дня анёла. Выбіраючы імя, падумайце пра гэта. Бо новаму чалавеку трэба будзе ісці з гэтым імем і ў жыццё, і ў вечнасць. Для сваіх дзяцей сям’я Мазговых выбірае імёны Святых, якія асабліва шануюцца ў іх сям’і. Напрыклад, дачку Лісавету, навучэнку нашага класа, яны назвалі ў гонар Святой, Вялікай княгіні Лісаветы Фёдараўны.

Група “Гісторыкі”:

Святая мучаніца Вялікая княгіня Лісавета нарадзілася ў сям’і вялікага герцага Гесэн-Дармштадтскага Людвіга IV і прынцэсы Алісы. Ва ўзросце 20 гадоў прынцэса выйшла замуж за князя Сяргея Аляксандравіча – брата расійскага імператара Аляксандра III, вянчанне праходзіла па праваслаўным абрадзе. Князь быў глыбока веруючым чалавекам. Лісавета Фёдараўна старанна вывучала рускую мову, а таму дасканала валодала ёю, наведвала праваслаўныя набажэнствы. Прыняла праваслаўе, хоць гэта далося княгіні нялёгка (бацька быў супраць). Праз год арганізавала Лісавецінскае дабрачыннае таварыства. Праз невялікую колькасць часу ва ўсіх павятовых гарадах Маскоўскай губерні і пры ўсіх маскоўскіх царкоўных прыходах былі ўтвораны Елісавецінскія камітэты. Калі пачалася руска-японская вайна, Лісаветай Феадараўнай быў арганізаваны асобы камітэт дапамогі воінам – пры ім у Вялікім Крамлёўскім палацы быў створаны склад ахвяраванняў на карысць воінаў.

Муж княгіні Сяргей Аляксандравіч быў забіты рэвалюцыянерам. На месцы смерці мужа Лісавета Фёдараўна ўзвяла помнік у выглядзе крыжа, які быў зроблены па праекце мастака Васняцова. На помніку былі напісаны словы: “Ойча, адпусці ім, а не ведаюць бо, што робяць”.

Пасля гібелі мужа Лісавета Фёдараўна набыла сядзібу, дзе было чатыры дамы і вялікі сад. Там яна заснавала Марфа-Марыінскую мясціну міласэрнасці. Княгіня вяла падзвіжніцкае жыццё: днём абыходзіла бедныя кварталы, а па начах даглядала цяжкахворых людзей і малілася.

Людзі адзначалі, што, нягледзячы на высокае становішча, княгіня ніколі не ставіла сябе вышэй за людзей з трушчоб і беднякоў. Падчас Першай сусветнай вайны актыўна дапамагала рускай імператарскай арміі: параненым салдатам, ваеннапалонным у шпіталях. Была арыштаваная чэкістамі і латышскімі стралкамі і ўзятая пад варту. Апошнія месяцы свайго жыцця Лісавета правяла ў зняволенні. Княгіня была забітая бальшавікамі: практычна ўсе, хто загінуў з ёй, былі скінуты жывымі ў шахту.

Настаўнік:

– А ці ўплывае мода на выбар імя дзіцяці? На гэтае пытанне нам паспрабуе адзначыць група “Статыстыкі”.

Група “Статыстыкі”:

– Мода таксама ўмешваецца ў выбар імя дзіцяці. Возьмем, напрыклад, імя Даша. Гадоў 30 таму ў дзіцячым садзе была толькі адна Даша, а цяпер іх там мінімум дзесяць. Толькі ў нашым класе вучыцца дзве Дашы. Мы вывучылі дадзеныя, прадстаўленыя нам работнікамі Мастоўскага ЗАГСа, і высветлілі, што за 2005–2006 гады ў Мастоўскім раёне нарадзілася 708 немаўлятаў. Самае папулярнае жаночае імя – Дар’я. За імі ідуць Паліна і Анастасія. Хлопчыкаў часцей называлі Уладзіславам, Максімам і Аляксандрам. Сустракаюцца і рэдкія імёны: Глорыя, Імамалі, Нестар. У склад такіх імёнаў увайшлі і імёны навучэнцаў нашага класа: Леў, Ліяна і Лісавета.

Настаўнік:

– А цяпер давайце падвядзём вынік нашага занятка.

Навучэнцы:

– У ходзе занятка мы высветлілі, што:

1) вывучэннем імёнаў займаецца спецыяльная навука – антрапаніміка;

2) гісторыя паходжання асабістых імёнаў сыходзіць у глыбокую старажытнасць, існуюць часавыя этапы ў развіцці імёнаў;

3) кожнае імя мае сваю гісторыю, значэнне і паходжанне;

4) па выніках апытання бацькоў навучэнцаў нашага класа пра выбар імені для дзіцяці высветлілі, што 50 % так назвалі толькі таму, што спадабалася імя, 15 % назвалі ў гонар каго-небудзь, 30 % – зыходзячы з характарыстыкі імёнаў, 5 % – па Святцах;

5) пасля аналізу матэрыялаў, прадстаўленых аддзелам ЗАГСа Мастоўскага раёна, высветлілі, што найбольш распаўсюджанымі імёнамі 2005–2006 года нараджэння з’яўляюцца Дар’я, Паліна, Уладзіслаў і Аляксандр. Толькі ў нашым класе ёсць дзве Аляксандры, дзве Дар’і, дзве Паліны і Уладзіслаў.

Настаўнік:

– Такім чынам, мы падрабязна разгледзелі паходжанне, значэнне некаторых імёнаў і прыйшлі да высновы, што выбар імені – гэта выключна важны працэс. Бо чалавек атрымлівае імя пры нараджэнні і ідзе з ім па жыцці. На працягу жыцця мы мяняем сяброў, прозвішчы, колер валасоў, густы і звычкі, месца жыхарства, але толькі адно амаль заўсёды застаецца нязменным – імя. І імя – гэта не проста слова. Яно можа прынесці чалавеку шчасце або зрабіць яго прадметам кпінаў, таму выбіраць імя дзіцяці трэба з усёй адказнасцю, асцярожнасцю і, вядома, з любоўю.

Імёны вельмі значныя. Напрыклад, японскія мастакі-філосафы, згодна з традыцыяй, тройчы ў жыцці мяняюць імя, каб лепш спазнаць сябе і свет праз новае “я”. У нас, беларусаў, свае традыцыі: імя даецца чалавеку на ўсё жыццё.